Νίκος Βασιλόπουλος: Ο πύργος του Αγά στο Κάτω Κάστρο

               Ο ΠΥΡΓΟΣ ΤΟΥ ΑΓΑ ΣΤΟ ΚΑΤΩ ΚΑΣΤΡΟ

Η γκραβούρα του Τουρνεφόρ, την οποία σχεδίασε ο ζωγράφος-μινιατουρίστας Cl. Audriet, που τον ακολουθούσε, καθ’ υπόδειξιν του πρώτου απαθανατίζει και καταγράφει το 1700 το Μέσα Κάστρο (νησίδα), το Κάτω Κάστρο (Χώρα) και τον Πύργο του Αγά (με το κόκκινο βέλος) καθώς και πολλά άλλα ενδιαφέροντα στοιχεία.

Αφ΄ότου άρχισε η Τουρκοκρατία στην Άνδρο (1579)οι Τούρκοι διώρισαν ένα διοικητή ο οποίος όμως δεν είχε το ίδιο πάντα αξίωμα. Άλλοτε μπέης άλλοτε φλαμπουριάρης αλλά συνήθως Αγάς. Με μία εξαίρεση  το 1635 ονομάσθηκε βοεβόδας της Άνδρου ο Λεονάρδος Καΐρης ο οποίος αυτό-χρίσθηκε(;) πανάρχης Άνδρου για άγνωστο χρονικό διάστημα ΣΗΜ.1 Πιθανόν όχι ιδιαίτερα μεγάλο. Η ενέργεια αυτή των Οθωμανών μάλλον πρέπει να συσχετισθεί με την εκτέλεση έξη μεγάλων καθολικών αρχόν-των του νησιού κατά το προηγούμενο έτος (1634), προς εξευμενισμό και καθησυχασμό των υπολοίπων αρχόντων που αν και ορθόδοξοι(;) δεν αισθανόταν ήσυχοι.

Οι Οθωμανοί καταλαμβάνοντας την Άνδρο έσπευσαν να εγκαταστήσουν τον διοικητή στο Παλάτι των Λατίνων Ηγεμόνων το οποίο ήταν πιστεύω αρκετά εκτεταμένο πάνω από την πύλη, κατελάμβανε όλο το «οικοδομι-κό» τετράγωνο, από την Οξώπορτα (πύλη) μέχρι τον δρόμο του Αγίου Ανδρέα, στρεφόταν βόρεια, κατόπιν σε άγνωστο σημείο στρεφόταν δυτικά και έφθανε μέχρι τα τείχη του Κάστρου. Στο επίκεντρό του βρισκόταν η σημερινή Παλατιανή, παρεκκλήσιο του Λατίνου Ηγεμόνα.

Ο εκάστοτε Αγάς παρέμενε, πιθανώτατα, ένοικος τμήματος μόνον, του Παλατιού. Ίσως επειδή ήταν πολυδάπανο να το συντηρήσει. Έτσι παρέμειναν τα πράγματα για σχεδόν ένα αιώνα, έως το 1672. ΣΗΜ.2 Τότε κατά τον Πασχάλη, οι Ανδριώτες που είχαν πολύ ενοχληθεί από την συμπεριφορά των Τούρκων ήρθαν σε συνεννόηση με τον διαβόητο Γάλλο πειρατή Hugues de Creveliers, (Υγκ ντε Κρεβελιέ) τον έβαλαν μυστικά στο Κάστρο με την συμφωνία  να σφάξει τους Τούρκους. Μάλλον η συμφωνία δεν τηρήθηκε ή και περιεπλάκη και ο Creveliers επέπεσε επί δικαίων και αδίκων σφάζοντας, καίγοντας και παίρνοντας αιχμαλώτους μεταξύ των οποίων και τον Καδή. Αν και η εκδοχή παρουσιάζει κενά και αντιφάσεις που υποκρύπτουν πιο περίπλοκη συνωμοσία τα πράγματα είχαν αυτή την τραγική κατάληξη. Το Κάτω Κάστρο δηώθηκε, καταστράφηκε και παρέμεινε εν μέρει έρημο για δεκαετίες. Οι άρχοντες οι οποίοι μέχρι τότε παρέμεναν αυστηρά εγκατεστημένοι στο Κάστρο, κατέφυγαν στην ενδοχώρα επισκευάζοντας παλαιούς πύργους και κτίζοντας πολλούς καινούργιους.

Ο Αγάς έκανε ακριβώς το ίδιο. Έφυγε από το Κάστρο και έκτισε τον δικό του Πύργο. Πού; Mα όχι μακρυά, Αντιθέτως πολύ κοντά. Έτσι ώστε και να επιβλέπει και να φαίνεται ότι επιτηρεί το Κάστρο έστω και από μικρή απόσταση. Και προπάντων οι λίγοι κάτοικοι να τον βλέπουν και να αισθάνονται ότι τους παρακολουθεί. Το έκτισε ανατολικά της Καϊρείου Σχολής όπως επισημαίνει ο Δ. Πασχάλης. Για την ακρίβεια ανατολικά του σημερινού Νημιαγωγείου. Η θέση ωνομαζόταν Σαν Πέρρο – San Perro λόγω προϋπάρξαντος λατινικού ναού, όπως γράφει ο Δ. Πολέμης. ΣΗΜ.3 Ωστόσο η εκκλησία αυτή, (τα λατρευτικά κτίσματα σπανίως εγκαταλείπονται) πρέπει να ταυτισθεί με τον ναό που βρίσκεται λίγο πιο νοτιοανατολικά, την Αγ. Παρασκευή και επιζεί ως τις μέρες μας.

Το 1902-3, η εκκλησία της Αγίας Παρασκευής όπως ήταν τότε. Εκτιμάται ότι πρόκειται για τον ναό του Σαν Πέρρο.
Από το σημείο αυτό ο έλεγχος όλου του Κάστρου, από τον τριώροφο πύργο, ήταν απολύτως εξασφαλισμένος. Πιστεύω λοιπόν ότι ο Πύργος αυτός ανεγέρθηκε αμέσως μετά την καταστροφή του Κάστρου. Η πρώτη καταστροφή έλαβε χώραν τον Σεπτέμβριο του 1672 και επαναλήφθηκε μία δεύτερη, κατά το 1674. Ο πύργος πιστεύω κτίσθηκε ή αμέσως μετά το 1672 ή μετά το 1674. Θεωρώ πάντως ότι όπως και να συνέβη, περί το 1676 ήταν αποπερατωμένος.

Το 1700 ο περιηγητής, απεσταλμένος της Βασιλικής Ακαδημίας της Γαλλίας, γιατρός και βοτανολόγος Pitton de Tournefort, διήλθε από την Άνδρο και επισκέφθηκε τον Αγά στον Πύργο του τον οποίο περιγράφει ως αρχαίο(;). Η είσοδος βρισκόταν στον όροφο και για να φθάσει κανείς εκεί ανέβαινε 14 σκαλοπάτια κτιστά και κατόπιν άλλα τόσα της ξύλινης σκάλας που του έριχναν από τον Πύργο. Το ισόγειο ήταν ύψους άνω των 4μ και δεν είχε παρά τουφεκοθυρίδες. Ασφαλώς δε αποτελούσε τον χώρο των προμηθειών του Αγά. Ο εισερχόμενος γινόταν δεκτός στην σάλα του ορόφου. ΣΗΜ.4.

Ο ίδιος ο Αγάς, που υπέφερε από άσθμα, δέχτηκε τον Τουρνεφόρ, ήταν ευγενικός με τον Γάλλο περιηγητή, ο οποίος ως γιατρός, τού έδωσε κάποιο καταπραϋντικό για την ασθένειά του.

 

 Ο Πύργος είναι τετράγωνος και τριώροφος με επίπεδη στέγη. Αριστερά του διακρίνεται η κτιστή κλίμακα με τα 14 σκαλοπάτια, σε απόσταση από το κτίσμα, αφού όπως περιγράφει ο Τουρνεφόρ για να μπει κανείς-από τον όροφο-στον πύργο, έριχναν από κει ξύλινη σκάλα με  άλλα τόσα σκαλοπάτια.   

 

Μέσα σε λίγα χρόνια οι άρχοντες άρχισαν να επιστρέφουν στο Κάστρο, οι Καπουτσίνοι στο Φραγκομονάστηρο μετά το 1702, η δε Ορθόδοξη Εκκλησία  απέδωσε την Παλατιανή με το μείζον τμήμα του Παλατιού, από τον σημερινό δρόμο εισόδου μέχρι τα πίσω σπίτια (νυν Τριανταφυλλόπουλου αλλά και Βαλαβάνη και Γλυνού-πλην της γωνιακής οικίας πρώην Πασχάλη νυν Ράλλια) στους μοναχούς του Παναγίου Τάφου κατά το 1712.  ΣΗΜ.5. Έτσι λίγα χρόνια μετά το 1700 ο Αγάς επανήλθε στο Κάστρο, σε μικρό τμήμα του άλλοτε Παλατιού και συγκεκριμένα στην οικία, όπου βρίσκεται σήμερα η οικία Βροντίση. Εκεί διέμενε ο εκάστοτε Αγάς μέχρι την έκρηξη της Επανάστασης του 1821.

Ο Πύργος δεν μακροημέρευσε. Κατά το 1833 ο Θεόφιλος Καϊρης ζήτησε από το ελληνικό κράτος την κατεδάφισή του και την χρησιμοποίηση του οικοδομικού υλικού για την ανέγερση της Καϊρείου Σχολής αλλά και της αρκετά μεγάλης εκκλησίας της Παναγίας της Εξωκαστριανής (1835;), η οποία κτίσθηκε εκεί που βρίσκεται σήμερα ο κήπος της Παναγίας. ΣΗΜ.6.

 

Η ενέργεια αυτή του Θ. Καΐρη μας δείχνει την σημασία που θέλησε να δώσει με εντονώτατο συμβολισμό στο υψηλότερο σημείο της Χώρας ο σοφός αυτός κληρικός. Εκεί που υπήρχε ο Πύργος του Οθωμανού κατακτητή ως ύψιστο σημείο εξουσίας, ανεγέρθηκε Σχολείο (και Ορφανοτροφείο) ως υπέρτατο σε σημασία κτίριο και πιο κάτω, πιο ταπεινά χτίστηκε ο ενοριακός ναός της Παναγίας της Εξωκαστριανής αρκετά μεγάλος τότε για την αναπτυσσόμενη Χώρα….

Σημ. 1 Περί τα μέσα του 18ου αι. σημειώθηκε άλλη μία εξαίρεση, όταν σε παρόμοια θέση τοποθετήθηκε ο μισέ Ζωρζής

 

Σημ. 2 Σίμος Μ. Συμεωνίδης “Ανδριακά ιστορικά έγγραφα από ιταλικές αρχειακές πηγές (1629-1723)” ΑΝΔΡΙΑΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 22 Καΐρειος 1994 σ.55-58

 

Σημ. 3  Δ. Πολέμης “Ιστορία της Άνδρου” Πέταλον 1 1981 σ.79

 

Σημ. 4 Joseph Pitton de Tournefort “Relation d’ un voyage au Levant” Ευστάθιου Φινόπουλου Μουσείο Μπενάκη-Καίρειος  “Αναζητώντας την Άνδρο” σ.117

 

Σημ. 5  Στην μελέτη του ο καθ. Δ.Κωνσταντινίδης “Η Παλατιανή της Χώρας Άνδρου” Ανδριακά Χρονικά 14 πλην της εκκλησίας, αναφέρεται διεξοδικά σε επί μέρους στοιχεία του μοναστηριού, των κτισμάτων, των προσβάσεων κ.λπ. που παρέλαβαν οι Αγιοταφίτες μοναχοί.

Σημ. 6 Η Παναγία η Εξωκαστριανή κατεδαφίστηκε γύρω στα 1903 και για το αυξανόμενο πλήθος των ενοριτών ανεγέρθηκε μεταξύ 1902- 1904 η σημερινή επιβλητική εκκλησία της Παναγίας. Το τέμπλο της Π. Εξωκαστριανής είχε προέλθει από το καθολικό της Μονής της Αγ. Μαρίνας (λόγω της σφραγίσεως της τελευταίας από την Αντιβασιλεία περί το 1834) και παρέμεινε σ΄αυτήν μέχρι την κατεδάφισή της, το 1903; , κατόπιν δε τοποθετήθηκε στον υπό ανέγερσιν Αγ. Κωνσταντίνο των Λειβαδίων.