Απορρίμματα Άνδρου: Μια ακόμη, ελλείψει κρίσης, παρατεινόμενη περιβαλλοντική, κοινωνική και οικονομική κρίση

Απορρίμματα Άνδρου: Παραγωγή, διαχείριση, ιστορικό.

Μια ακόμη, ελλείψει κρίσης, παρατεινόμενη περιβαλλοντική, κοινωνική και οικονομική κρίση

 

Εισαγωγή

Στις γραμμές που ακολουθούν γίνεται μια προσπάθεια περιγραφής της τραγικής κατάστασης σε σχέση με τα σκουπίδια στην Άνδρο τα τελευταία δεκαπέντε χρόνια. Η κατάσταση πάσχει βαριά σε παγκόσμιο επίπεδο, ακόμη βαρύτερα στην Ελλάδα και φτάνοντας στα καθ ημάς αγγίζουμε σίγουρα τον υπερθετικό βαθμό, τόσο, ώστε πρόκληση πράγματι θα ήταν να τα κάνουμε χειρότερα. Το να βελτιωθούμε στον τομέα αυτό αποτελεί μονόδρομο, το θέμα είναι τι χαρακτηριστικά θα έχει αυτή η βελτίωση. Θα είναι επιφανειακή ή θα έχει βάθος ώστε να προκύψει μια βιώσιμη κατάσταση;

Η παραγωγή απορριμμάτων και υγρών αποβλήτων σε προβληματική κλίμακα είναι μια σχετικά πρόσφατη εξέλιξη στην πορεία της ανθρωπότητας και ακολούθησε τη βιομηχανική επανάσταση. Η σημερινή κορύφωση της παραγωγής απορριμμάτων είναι απόρροια δεκαετιών φθηνής ενέργειας που κατέστησε δυνατή την παραγωγή σωρείας συσκευασιών που ταξιδεύουν χιλιάδες χιλιόμετρα μέχρι να φτάσουν στον τελικό προορισμό τους σε μια παγκοσμιωμένη πραγματικότητα που καθορίζεται από αγοραίους νόμους. Οι ακόρεστες καταναλωτικές μας επιθυμίες υποδαυλιζόμενες από την καταιγιστική διαφήμιση ανέχονται κάθε είδους παραλογισμό κάνοντας ζημιά αφενός στην σωματική και ψυχολογική μας υγεία και αφετέρου δημιουργώντας ένα βουνό από σκουπίδια. Λέγεται ότι το δεύτερο ανθρώπινο δημιούργημα, μετά το σινικό τείχος, που είναι ορατό από το διάστημα, είναι ο σκουπιδότοπος της Νέας Υόρκης.

Μερικά παραδείγματα παράλογων πρακτικών είναι: η αερομεταφορά μαρουλιών είκοσι θερμίδων με κόστος μερικών εκατοντάδων θερμίδων σε πετρέλαιο, η μεταφορά θαλασσινών από την Ευρώπη στην Κίνα για επεξεργασία και η επανεισαγωγή τους στην Ευρώπη, το γεγονός ότι μια χώρα εισάγει χιλιάδες τόνους κοτόπουλα από μια γειτονική ενώ ταυτόχρονα εξάγει στην ίδια χώρα άλλα τόσα, το ότι χρησιμοποιούμε δημητριακά για ζωοτροφές βοοειδών, τα οποία καταναλωνόμενα απευθείας από ανθρώπους θα έτρεφαν επταπλάσιο πληθυσμό και πάμπολλα άλλα. Κοντινό μας παράδειγμα το γεγονός ότι δεν “συμφέρει” να μαζέψουμε τα λεμόνια της Άνδρου, αλλά “συμφέρει” να τα εισάγουμε από την Αργεντινή. Το κόστος που αντιμετωπίζουμε για τη διαχείριση των παρόντων αλλά και των συσσωρευμένων απορριμμάτων δεκαετιών είναι ένας από πολλούς αλλά σημαντικός λόγος να επαναπροσδιορίσουμε τι “συμφέρει”.

Ένα  περιληπτικό ιστορικό

Θα ξεκινήσουμε αυτή την αναδρομή από το τέλος του προηγούμενου αιώνα, όχι μόνο γιατί τότε πρωτοεγκαταστάθηκε ο γράφων στην Άνδρο οπότε και απόκτησε ιδίαν άποψη αλλά και γιατί τότε έγινε η πρώτη συγχώνευση των κοινοτήτων του νησιού σε τρείς “Καποδιστριακούς” δήμους.

Ξεφεύγει από τους σκοπούς του παρόντος μια συνολική κριτική για τη διοικητική αυτή ρύθμιση της συνένωσης, θα περιοριστούμε να πούμε ότι ίσως το πιο ξεκάθαρο κατά  τη γνώμη μας πλεονέκτημα ήταν η πρόβλεψη για διαχείριση των απορριμμάτων σε επίπεδο νησιού. Η απόσταση από την απόφαση αυτή βέβαια σε θεωρητικό επίπεδο μέχρι την σταδιακή άρση των τοπικισμών αποδείχτηκε και αποδεικνύεται καθημερινά πολύ μεγάλη για να καλυφθεί σε μερικά χρόνια.

Τότε λοιπόν και ήδη από πολλά χρόνια πριν, ο συνολικός παραγόμενος όγκος των απορριμμάτων του νησιού οδηγούνταν σε μια ρεματιά στη Σταυροπέδα που καταλήγει στην παραλία του Σχοινιά, ανάμεσα από τους σημαντικούς αρχαιολογικούς χώρους της Ζαγοράς και του Στρόφιλα, εντός αρχαιολογικής περιοχής. Θυμάμαι πόσο είχα ενοχληθεί όταν ξεναγώντας τον πρέσβη της Αυστραλίας στην Ελλάδα, που έτυχε να είναι αρχαιολόγος, στη Ζαγορά περάσαμε κοντά από τη χωματερή που ανάδινε κάπνα και δυσωδία και απολογούμενος του εξήγησα την κατάσταση.

Θα μου μείνει αξέχαστο το βλέμμα με το οποίο με κοίταξε.

Ο κορεσμός λοιπόν του χώρου αυτού της χωματερής , του λεγόμενου ΧΑΔΑ (χώρος ανεξέλεγκτης  διάθεσης απορριμμάτων) οδηγούσε σε αναφλέξεις και εμπρησμούς (για να μειωθεί ο όγκος) με αποτέλεσμα οι τοξικές αυτές πυρκαγιές να καίνε μερόνυχτα και να δηλητηριάζουν κατοίκους, ζώα και περιβάλλον. Οι πιο άμεσα θιγόμενοι, οι κάτοικοι των γειτονικών οικισμών αντιδρώντας στην απαράδεκτη αυτή κατάσταση προσέφυγαν στη δικαιοσύνη καταγγέλλοντας την παράνομη λειτουργία, όπου και τελικά δικαιώθηκαν. Η απόφαση της δικαίωσής τους από το Συμβούλιο της Επικρατείας όπου υποχρέωνε τους δήμους να σταματήσουν  να ρίχνουν σκουπίδια, άργησε τρία χρόνια να βγει και να εκδοθεί (2007-2010). Στο μεσοδιάστημα συνεχίστηκε ή ίδια πρακτική ενόσω είχαν δρομολογηθεί μελέτες για να χωροθετηθεί όχι πλέον ο ΧΑΔΑ, αλλά ο ΧΥΤΑ (χώρος υγειονομικής ταφής απορριμμάτων). Αλλά και μετά την απόφαση δίνονταν συνέχεια παρατάσεις έως ότου βρεθεί και λειτουργήσει ο νέος χώρος.

Οι αντιπαραθέσεις δε μεταξύ των αρχών και των κατοίκων που διαμαρτύρονταν είχαν κορυφωθεί φτάνοντας και στα δικαστήρια όπου πάλι δικαιώθηκαν οι κάτοικοι και καταδικάστηκαν οι τρεις δήμαρχοι. Είναι πολύ σημαντικό να υπογραμμιστεί ότι καθ όλο το υπερδεκαετές διάστημα και ενώ το μέγεθος του προβλήματος είχε γίνει πλέον αντιληπτό από όλους, στη Σταυροπέδα κατέληγε το σύνολο των σκουπιδιών, χωρίς καμία προσπάθεια μείωσής τους μέσω αλλαγής καταναλωτικών πρακτικών ή ανακύκλωσης. Αντίθετα όλη η ενεργητικότητα και η δραστηριότητα γύρω από το φλέγον (και κυριολεκτικά) αυτό ζήτημα, αφορούσε τη χωροθέτηση της νέας θέσης. Μικροπολιτικές του προσκηνίου και του παρασκηνίου στη θέση δημιουργικής διαλεκτικής, αυτοκριτικής και κριτικής.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα της κατάστασης αποτελεί μια μελέτη χωροθέτησης ΧΥΤΑ, η πρώτη για την οποία άκουσα λίγο μετά την άφιξή μου στο νησί το 1999 αλλά που δεν κατέστη δυνατό να βρω. Ο λόγος που την αναζητούσα, πέραν του προσωπικού μου ενδιαφέροντος, ήταν ότι χρειαζόμουν τη μελέτη ως βιβλιογραφία για τη διατριβή του μεταπτυχιακού μου που αφορούσε τη χωροθέτηση του βιολογικού καθαρισμού της Χώρας. Κατά την αναζήτησή μου, και αφού είχα εξαντλήσει όλα τα ενδεχόμενα τοπικά, απευθύνθηκα στο μελετητικό γραφείο που την είχε εκπονήσει. Εκεί στο άκουσμα και μόνο ότι τηλεφωνώ για το θέμα της Άνδρου, βρέθηκα αντιμέτωπος με μια εξοργισμένη κυρία από την οποία έμαθα ότι είχε ξεσπάσει δικαστική διαμάχη μεταξύ του γραφείου της και τοπικών φορέων καθώς είχαν προκύψει δύο πανομοιότυπες μελέτες που όμως προέκριναν διαφορετικές θέσεις. Οι μεν κατηγορούσαν τους δε για παραποίηση στοιχείων. Αφήνοντας κατά μέρος και στην κρίση σας ποια είναι η πιθανότερη εκδοχή θέλω να δώσω έμφαση στο κλίμα που μαρτυρεί. Ο λόγος δε που το υπογραμμίζω δεν είναι για να καταλογίσω ευθύνες στους τότε ιθύνοντες (γιατί όποιος διευθύνει έχει ευθύνη-ας διαβάσουμε τις λέξεις…), αλλά γιατί πιστεύω ότι αυτό το κλίμα διατηρείται εν πολλοίς ακόμη.

Στα χρόνια που ακολούθησαν ανατέθηκαν, εκπονήθηκαν και φυσικά πληρώθηκαν δύο ακόμη μελέτες, ενώ τώρα είναι σε τελικό στάδιο μια τρίτη. Συνολικά δηλαδή τέσσερις μελέτες για το ίδιο θέμα. Μετά την πρώτη, απολεσθείσα εκείνη μελέτη η επόμενη πρότεινε ως καταλληλότερη θέση μια περιοχή σε επτακόσια μέτρα υψόμετρο, εντός της περιοχής NATURA στον κύριο ορεινό όγκο κοντά στη Βουρκωτή. Ανάμεσα σε πολλούς είχα εκφράσει κι εγώ τότε τις αντιρρήσεις μου και εγγράφως στην υπηρεσία περιβάλλοντος του τότε ΥΠΕΧΩΔΕ και τελικά η θέση απορρίφθηκε κυρίως με γνώμονα την προστασία των υδάτων. Κατόπιν αυτής της αποτυχίας  λοιπόν είναι απορίας άξιο πως η επόμενη μελέτη προέκρινε μια θέση, τον Προφήτη Ηλία του Πιτροφού, με αντίστοιχα χαρακτηριστικά ως προς το υψόμετρο και τα νερά που της εξασφάλισαν παρόμοια τύχη, δηλαδή απορρίφθηκε επίσης.

Παρακολουθώντας όλα αυτά τα περίεργα που συνέβαιναν όλα αυτά τα χρόνια σε διάφορα επίπεδα θα μπορούσε κανείς να γράψει πολλά. Θα περιοριστούμε στην επισήμανση δύο επισημάνσεων που θεωρούμε τις πλέον σημαντικές.

Η  πρώτη αφορά την τεχνική προσέγγιση των μελετών που ξεκινάει από προεπιλεγμένες θέσεις για να προκρίνει τη βέλτιστη εφαρμόζοντας κάποια μορφή πολυκριτηριακής ανάλυσης. Η όποια προεπιλογή είναι η προβληματική πτυχή. Αν για παράδειγμα ξεκινάμε με προβληματικές θέσεις είναι βέβαιο ότι το μη χείρον δεν αρκεί. Έτσι πιστεύω καταλήξαμε στις δύο λανθασμένες χωροθετήσεις που προαναφέρθηκαν. Η προσέγγιση που θα ξεπερνούσε αυτό το πρόβλημα και που έχει επανειλημμένα προταθεί, είναι να προκύψει η προεπιλογή βάσει της εφαρμογής ενός καλά ενημερωμένου γεωγραφικού συστήματος πληροφοριών (GIS). Αυτό σημαίνει ότι έχουν εκ προοιμίου αποκλειστεί απαράδεκτες θέσεις και μένουν μόνο λιγότερο ή περισσότερο κατάλληλες.

Η δεύτερη αφορά την κοινωνική διαχείριση του ζητήματος. Αντί να ακολουθείται μια ανοιχτή διαδικασία ενημέρωσης όπου το κοινό θα ενθαρρύνεται να συμμετάσχει παρατηρήσαμε μια προσπάθεια να ανακοινώνονται οι όποιες εξελίξεις σε πολύ προχωρημένο στάδιο, ως τετελεσμένα πάνω κάτω.  Δυστυχώς αυτές οι προβληματικές πτυχές είναι παρούσες και στην τέταρτη μελέτη και απόπειρα που επιχειρείται να χωροθετηθεί πλέον ο ΧΥΤΥ (χώρος υγειονομικής ταφής υπολειμμάτων-ότι δηλαδή απομένει κατόπιν μείωσης, επαναχρησιμοποίησης,  κομποστοποίησης ή ανακύκλωσης) όσο γράφονται αυτές οι γραμμές .

Ενόσω βρισκόταν σε εξέλιξη όλα τα παραπάνω, συνεχιζόταν αμείωτη η μεταφορά και απόρριψη χιλιάδων κυβικών σύμμικτων σκουπιδιών και μπάζων στη ρεματιά του Σχοινιά, μολύνοντας το νερό που κατέληγε (και εξακολουθεί να καταλήγει μολυσμένο) στη θάλασσα. Μάλιστα όχι μόνο αμείωτη αλλά και αυξανόμενη μια που διανύαμε τη δεκαετία της αλόγιστης ανάπτυξης του καταναλωτισμού και της οικοδομής. Εκτός λοιπόν από την αδυναμία μας να διαχειριστούμε τα οικιακά απορρίμματα, αδυνατούμε επίσης να διαχειριστούμε τα αδρανή των οικοδομών. Ο συνδυασμός αυτός αποδείχτηκε μοιραίος το χειμώνα του 2011 οπότε κατόπιν ισχυρών βροχοπτώσεων το τεράστιο βάρος των χωμάτων που κάλυπτε χιλιάδες τόνους σκουπιδιών δεκαετιών, κατολίσθησε ρευστοποιούμενο καταλήγοντας στη θάλασσα  συμπαρασύροντας και τα σκουπίδια. Ο εκτιμώμενος όγκος των σκουπιδιών – σαράντα με εξήντα χιλιάδες κυβικά μέτρα- κάνει το συμβάν αυτό ένα από τα χειρότερα περιστατικά μόλυνσης του Αιγαίου, ισοδύναμο με το ναυάγιο ενός ευμεγέθους φορτηγού πλοίου με απόβλητα. Σύμφωνα με δημοσίευμα του ινστιτούτου “Αρχιπέλαγος” τα σκουπίδια είχαν φτάσει έως τα Δωδεκάνησα.

Το θλιβερό είναι ότι από τότε τίποτε δεν έχει γίνει και η μόλυνση από τα υποβρύχια σκουπίδια συνεχίζεται. Το ακόμη θλιβερότερο, με το οποίο θα ασχοληθούμε διεξοδικά στη συνέχεια, είναι το πόσο εύκολα ξεχνάμε και πόσο δύσκολα αλλάζουμε συνήθειες.

Δράττομαι της ευκαιρίας να αναφερθώ με έμφαση στο τεράστιο πρόβλημα που αποτελεί από μόνη της η διαχείριση των αδρανών. Αν δε, υλοποιηθούν τα φαραωνικά αιολικά (βλ. κείμενο μου στο περιοδικό Νήσος Άνδρος 2014) που έχουν αδειοδοτηθεί μιλάμε για άλλη κλίμακα. Οι εκσκαφές του αιολικού του Καμπανού μόνο, ανέρχονται σε ένα εκατομμύριο εξακόσιες χιλιάδες κυβικά μέτρα!

Το ζήτημα της χωροθέτησης της όποιας νέας θέσης δεν είναι κατά την άποψή μας το σημαντικότερο σχετικά με το θέμα μας, το σημαντικότερο μακράν είναι να μειωθεί δραστικά ο όγκος των απορριμμάτων που παράγονται. Δυστυχώς συζητούμε για το που θα κρύψουμε έναν δεινόσαυρο, ενώ είναι στο χέρι μας να τον κάνουμε σαυράκι αλλάζοντας πρακτικές.

Μερικές οικολογικές παράμετροι

Το να γεμίζουν σκουπίδια οι θάλασσες και οι ρεματιές σίγουρα δεν αποτελεί μόνο αισθητική υποβάθμιση. Όσο περνάει ο καιρός ανακαλύπτονται συνεχώς καινούριες επιπτώσεις από τις, άγνωστες μέχρι πρότινος,  χιλιάδες χημικές ενώσεις που περιέχουν τα σκουπίδια μας σε οργανισμούς και οικοσυστήματα. Θα περιοριστούμε να δώσουμε μερικά μόνο παραδείγματα.

Στα πλαστικά περιέχονται ουσίες που προκαλούν ορμονικές διαταραχές, όχι μόνο σε υδρόβιους οργανισμούς αλλά και τον άνθρωπο. Μπορεί να αργούν πάρα πολύ να αποδομηθούν πλήρως αλλά κατακερματιζόμενα σε όλο και μικρότερα κομματάκια μπαίνουν στην τροφική αλυσίδα και φτάνουν στο πιάτο μας. Έχετε ποτέ σκεφτεί ότι το τηγανητό μαριδάκι που τρώτε μπορεί να περιέχει τηγανισμένα μικρά κομματάκια πλαστικό και τις διοξίνες που εκλύθηκαν από το τηγάνισμα; Οι διοξίνες είναι καρκινογόνες ουσίες που παράγονται από την καύση των πλαστικών.

Το να καίμε λοιπόν σκουπίδια αποτελεί μια εγκληματική πρακτική.

Σίγουρα πάλι θα έχετε ακούσει το πόσα θαλάσσια προστατευόμενα είδη όπως χελώνες, δελφίνια και φυσητήρες βρίσκονται νεκρά επειδή έχουν καταπιεί ποσότητες πλαστικών. Ακόμη, τα κατασταλάγματα που απορρέουν από τις χωματερές είναι συμπυκνωμένα δηλητηριώδη κοκτέιλ που μολύνουν για πολλές δεκαετίες τα υπόγεια ύδατα και τη θάλασσα.

Αυτά φυσικά είναι μόνο λίγα από μια λίστα που ολοένα εμπλουτίζεται και οφείλει να μας προκαλέσει ανησυχίες ικανές να μας αλλάξουν κοσμοθεώρηση.

 

 

Μια επισκόπηση από κοινωνικής πλευράς

 

Μετά το τραγικό όσο και αναμενόμενο περιστατικό της κατολίσθησης μοιραία ξεκίνησε κάποια κινητοποίηση τόσο από τη διοίκηση όσο και από πρωτοβουλίες πολιτών.

Υπήρξαν απόπειρες από τις αρχές να αντιμετωπιστεί με τεχνικό τρόπο το ζήτημα μέσω ενός μηχανήματος που θα επεξεργαζόταν τα σκουπίδια που όμως απέτυχε. Οι λόγοι της αποτυχίας μπορούν να συνοψιστούν στο ότι ήταν και παραμένει τόσο ετερόκλιτη η σύνθεση των παραγομένων απορριμμάτων που ήταν αδύνατο να διαχωριστούν μηχανικά. Δεν υπάρχει λοιπόν μόνο πρόβλημα ποσότητας αλλά και ποιότητας. (Το επόμενο θέμα στο οποίο θα μας απασχολήσει αυτό είναι στη λειτουργία του βιολογικού καθαρισμού.) Το βασικό λοιπόν συμπέρασμα είναι ότι σε όλα τα θέματα, από την παραγωγή απορριμμάτων και τις καταναλωτικές πρακτικές έως την συναίνεση σε σχέση με τη χωροθέτηση, το ζητούμενο είναι η άρση της παθητικότητας των κατοίκων, η μετατροπή τους σε πολίτες.

Από πλευράς πολιτών ενισχύθηκαν και επανδρώθηκαν υπάρχουσες εθελοντικές προσπάθειες και προέκυψαν καινούριες. Έγιναν πολλές και ενδιαφέρουσες ενημερωτικές εκδηλώσεις και δράσεις, οργανώθηκαν ημερίδες, στήθηκαν ιστοσελίδες, ασκήθηκαν πιέσεις. Τα αποτελέσματα δυστυχώς δεν είχαν το μέγεθος και τη διάρκεια που προσδοκούσαμε. Ναι μεν ξεκίνησε μετ εμποδίων η ανακύκλωση αλλά δυστυχώς ο δεινόσαυρος δεν έγινε σαυράκι. Η αδράνεια- και με τις δύο σημασίες της λέξης- μας απογοήτευε. Για πολλούς από εμάς ήταν ακόμη συντριπτικά απογοητευτικό να αναλογιζόμαστε ότι όσα σκουπίδια είχαμε μαζέψει από παραλίες και διαδρομές επί τόσα χρόνια είχαν καταλήξει απείρως πολλαπλασιασμένα στη θάλασσα. Η δύναμη όμως των συναισθημάτων ξυπνούσε προβληματισμούς και αναζητούσε εξηγήσεις. Μας έκανε εντύπωση η πραγματικότητα που βιώναμε. Ακόμη περισσότερο μας έκαναν εντύπωση οι τόσο διαφορετικές υποκειμενικές θεωρήσεις. Το γεγονός ότι για την πλειοψηφία των κατοίκων το πρόβλημα γινόταν αντιληπτό μόνο όταν τα σκουπίδια ήταν στο κατώφλι τους. Ότι για κάποιους “καθαρισμός” σήμαινε   απομάκρυνση της βλάστησης και όχι των πλαστικών που αποκαλύπτονταν μετά την αποψίλωση. Ότι πολλές φορές το πέταγμα των σκουπιδιών γινόταν επιδεικτικά, ως πολιτική πράξη εναντίωσης σε μια έξωθεν επιβεβλημένη πραγματικότητα. Πως κάποιοι άνθρωποι ενίοτε είναι τόσο αποκαρδιωμένοι ώστε να συμπεριφέρονται χωρίς αυτοεκτίμηση. Ότι η σύγχρονη πραγματικότητα με την τηλεόραση ως καταλύτη έχει θολώσει το οπτικό τους πεδίο ώστε να μη βλέπουν την ομορφιά γύρω τους.

Τέτοιες και πολλές παρόμοιες παρατηρήσεις και προβληματισμοί μας έκαναν να αναρωτηθούμε για το τι αλλαγές, με τι ρυθμό και με ποιους τρόπους μπορούμε να περιμένουμε  για τη μετατροπή των καταναλωτών σε πολίτες.

Κάποιες πιθανές εξηγήσεις σε μερικές από τις παραπάνω επισημάνσεις σχετικά με τις πολλές διαφορετικές υποκειμενικές θεωρήσεις μπορεί να αναζητηθούν στην ιστορία μας. Η Ελλάδα πέρασε απευθείας στην μεταβιομηχανική εποχή και μοιραία αργεί να προσαρμοστεί σε πρακτικές που σε άλλες χώρες εφαρμόζονται από δεκαετίες και που αν και πολύ καλύτερες, δεν είναι απαλλαγμένες προβλημάτων. Στην Άνδρο η μετάβαση είναι ακόμη πιο απότομη. Το νησί από κοινωνικής σκοπιάς δε, χαρακτηρίζεται από μειωμένη μαχητικότητα και συντηρητισμό που επιβραδύνει τις συνειδητές αλλαγές. Ένα άλλο ιστορικό κατάλοιπο της τουρκοκρατίας αφορά την εκ προοιμίου αντίδραση σε όποιον άνωθεν κανονισμό, ακόμη και καθαριότητας.

Κάποιες άλλες αιτίες μπορούν να αναζητηθούν στη σύγχρονη κατάσταση όπου το φαντασιακό μας τείνει να εποικιστεί ολοκληρωτικά από λογότυπους καταναλωτικών προϊόντων που πουλάμε ο ένας στον άλλον. Η διαδικασία αυτή γίνεται υποσυνείδητα μέσω της τηλεόρασης κυρίως και έχει ως αποτέλεσμα τη σταδιακή μετατροπή μας σε παθητικούς καταναλωτές. Η διαδικασία αυτή είναι πρόδηλη στα παιδιά που καταναλώνουν σκουπίδια μέσα σε άλλα σκουπίδια και καθίστανται “τυφλά” όσο αφορά τον μη εμπορικό κόσμο γύρω τους, όπως πχ σε ένα δέντρο γεμάτο καρπούς. Ένα άλλο παρεπόμενο του υποβολιμιαίου αυτού επανεποικισμού του φαντασιακού είναι η παθητικότητα εν γένει και η αναζήτηση έτοιμων λύσεων τις οποίες εγγυάται κάποιος ειδικός. Χαρακτηριστικό παράδειγμα του μουδιάσματος της κριτικής μας ικανότητας είναι ότι ακολουθούμε τυφλά τις ημερομηνίες λήξης με αποτέλεσμα να πετάμε μη αλλοιωμένα τρόφιμα που έχουν “λήξει” και να καταναλώνουμε αλλοιωμένα που δεν έχουν.

Οι πολιτικές αρχές σε όλα τα επίπεδα για πολλές δεκαετίες συντήρησαν αυτή την παθητικότητα, με ρουσφέτια τροφοδότησαν αυτό το φαύλο κύκλο διακυβέρνησης και από αυτή την άποψη μείναμε στην τουρκοκρατία. Οι ψηφοφόροι έπρεπε να ικανοποιηθούν πάση θυσία ως κακομαθημένα παιδιά. Παιδιά που καλούνται επιτέλους να κρίνουν μόνα τους και να επιλέξουν. Τα αδιέξοδα που βιώνουμε πρέπει να λειτουργήσουν αφυπνιστικά.

Η οικονομική διάσταση

Μετά από τις σύντομες αναφορές στις περιβαλλοντικές και κοινωνικές πτυχές του εν λόγω ζητήματος και με δεδομένη την μέχρι εμμονής προσήλωση στην οικονομική σφαίρα που βιώνουμε στα χρόνια της κρίσης, είναι απαραίτητο να σκιαγραφήσουμε και την οικονομική διάσταση του.

Το οικονομικό αδιέξοδο αποτελεί παραφυάδα των υπερκείμενων περιβαλλοντικών και κοινωνικών αδιεξόδων, ένα σύμπτωμα μόνο μιας ασθένειας που με τη σειρά της έχει βαθύτερα αίτια. Χωρίς επ ουδενί να ξεχνάμε τις παραπάνω προτεραιότητες είναι αναγκαίο να επισημάνουμε ότι το κόστος των διαδοχικών μας παραλογισμών είναι και οικονομικά δυσβάσταχτο.

Καίμε εισαγόμενο πετρέλαιο, αγοράζουμε εισαγόμενο εξοπλισμό, φθείρουμε εισαγόμενο εξοπλισμό και απασχολούμε ανθρώπους που θα μπορούσαν και θα έπρεπε να απασχοληθούν σε παραγωγικές διαδικασίες για να μεταφέρουμε και να θάβουμε εισαγόμενες συσκευασίες από πετρέλαιο. Μολύνουμε δηλαδή με τεράστιο λειτουργικό κόστος, εκατοντάδες χιλιάδες ευρώ ετησίως. Η επένδυση μικρού μέρους αυτού του ποσού σε συνεχείς και συνεπείς καμπάνιες επιμόρφωσης των πολιτών θα μπορούσε να μειώσει πολλαπλάσια το λειτουργικό κόστος.

Αυτή τη στιγμή ως μεταβατικό στάδιο λειτουργεί στη Σταυροπέδα δεματοποιητής, που συσκευάζει τα απορρίμματά μας  σε μπάλες με ακόμη περισσότερο πλαστικό, ώστε να μεταφερθούν αργότερα στο νέο χώρο. Κι άλλα λειτουργικά έξοδα με επιπρόσθετη επιβάρυνση τον πρόωρο κορεσμό του νέου χώρου.

Έχουμε φυσικά να αντιμετωπίσουμε και το τεράστιο κόστος κατασκευής του νέου ΧΥΤΥ, κόστος που παρότι προερχόμενο από κονδύλια της ευρωπαϊκής ένωσης, πλέον όλοι έχουμε καταλάβει ότι με τον ένα ή τον άλλο τρόπο θα μετακυλήσει στους δημότες. Πόσω μάλλον που ο χρόνος ζωής του θα είναι πολύ μικρότερος των προδιαγραφών καθότι αφενός θα δεχτεί με μιας τις χιλιάδες τόνους των δεματοποιημένων σκουπιδιών που συσσωρεύονται και αφετέρου δεν προλαβαίνουμε να πετύχουμε την απαραίτητη μείωση μέσω ανακύκλωσης και κομποστοποίησης. Είναι χαρακτηριστικό ότι με τόσα ερεθίσματα (κατολίσθηση χωματερής και ενημερωτικές εκδηλώσεις) η ανακύκλωση μόλις άγγιξε το 11%.

Ακόμη, η παράνομη λειτουργία της χωματερής για τόσα χρόνια μας έχει φέρει αντιμέτωπους με τεράστια πρόστιμα, δεκάδες χιλιάδες ευρώ ημερησίως. Μπορεί να έχουμε μέχρι τώρα αποφύγει την καταβολή τους αλλά αυτό δεν αλλάζει την ουσία, ότι δηλαδή με κάποιο τρόπο οφείλονται. Τέτοιες άλλωστε πρακτικές της χώρας μας και σε άλλους τομείς δεν έχουν εξασθενήσει τόσο την διαπραγματευτική μας δυνατότητα στην Ευρώπη;

Τέλος, αλλά το σημαντικότερο, έχουμε και το δυσθεώρητο κόστος αποκατάστασης της τεράστιας περιβαλλοντικής καταστροφής της κατακρημνισθείσας χωματερής που επί τέσσερα χρόνια παραμένει ρυπαίνουσα να αναμένει να πληρώσουμε…

            Ο λογαριασμός είναι αθροιστικά τεράστιος και είναι προφανές από αυτό και μόνο, πόσο αδιέξοδες,  καθόλου όμως ανέξοδες, είναι οι πρακτικές που έχουμε υιοθετήσει και θεωρούμε μάλιστα αυτονόητα ως κομμάτι της προόδου. Είναι μια ακόμη περίπτωση δανεικών, φαινόταν όλα εντάξει μέχρι να έρθει ο λογαριασμός. Τηρουμένων των αναλογιών βέβαια γιατί όπως είπαμε, εδώ η οικονομική διάσταση είναι μικρό μόνο κομμάτι του συνόλου των επιβαρύνσεων.

 

 

Είναι οι καταναλωτικές μας πρακτικές αυτονόητες ή απλά ανόητες;

 

Ας προσπαθήσουμε να αναλύσουμε τι συμβαίνει κάθε φορά που μπαίνουμε σε ένα σούπερ μάρκετ. Ας αναλογιστούμε τι αγοράζουμε, γιατί το αγοράζουμε, αν το χρειαζόμαστε, αν μας ωφελεί ή μας βλάπτει, από που έρχεται, που θα καταλήξει. Μια τέτοια άσκηση θα άλλαζε ριζικά την καταναλωτική μας συμπεριφορά.

Ας πάρουμε ένα παράδειγμα, το εμφιαλωμένο νερό. Το νερό είναι το κατ εξοχή φυσικά ανακυκλώσιμο αγαθό. Το γεγονός ότι ξοδεύουμε μισό λίτρο πετρέλαιο για να πιούμε ένα λίτρο νερό πιστεύω ότι θα αντιμετωπίζεται από τους αρχαιολόγους του μέλλοντος ως δείκτης α(προ)νοησίας του πολιτισμού μας. Σκεφτείτε ότι κάπου σε μια εμπόλεμη ζώνη, αντλείται πετρέλαιο, μεταφέρεται, διυλίζεται, ξαναμεταφέρεται, επεξεργάζεται σε πλαστικό, πάλι μεταφέρεται, μετατρέπεται σε μπουκάλια, ταξιδεύει ξανά προς μια πηγή και πάλι γεμάτο και πανάβαρο πλέον μεταφέρεται σε κάποιο σημείο πώλησης. Αφού λοιπόν πιούμε το νερό, πετάμε το πετρέλαιο, ή αν είμαστε οικολογικά ευαίσθητοι το ανακυκλώνουμε. Στη δεύτερη περίπτωση βελτιώνουμε λίγο θερμοδυναμικά τα παραπάνω αλλά το ενεργειακό αποτύπωμα παραμένει παράλογο, αφού μπορούμε να το μηδενίσουμε είτε επισκεπτόμενοι κάποια από τις εκατοντάδες πηγές της Άνδρου, είτε εγκαθιστώντας ένα φίλτρο στη βρύση μας εφόσον χρειάζεται. Η ανακύκλωση λοιπόν είναι σίγουρα καλύτερη από τη μη ανακύκλωση αλλά ενέχει τον κίνδυνο να αποκοιμίσει την κριτική μας σκέψη μαζί με τη συνείδησή μας. Το ότι ανακυκλώσαμε κάτι δεν μας νομιμοποιεί τις καταναλωτικές μας πρακτικές.  Η καλύτερη ανακύκλωση είναι η μη αγορά ενός προϊόντος που δεν χρειάζεται.

Θυμάμαι χαρακτηριστικά περπατώντας στη Χώρα για να πάω σε μια από τις ημερίδες που είχαμε οργανώσει για τα σκουπίδια, παρατήρησα το εξής: Στο πάνω μέρος μιας σκάλας σε κεντρικό σημείο  ήταν πεταμένες δυο μπαταρίες. Σηκώνοντάς τις σκέφτηκα πόσο πιο γρήγορα φτάνει ένα βιομηχανικό προϊόν κάπου από τις γνώσεις που το αφορούν. Ενώ λοιπόν στη χώρα παραγωγής η ίδια εταιρεία δεν πουλάει πια παρά κυρίως  επαναφορτιζόμενες μπαταρίες, ας δούμε πισωπατώντας τα συλλογιστικά βήματα που δεν έκανε όποιος-α τις πέταξε: Όχι μόνο δεν αναρωτήθηκε αν  χρειάζονται πράγματι μπαταρίες και αν ναι να αγοράσει επαναφορτιζόμενες. Ή αφού αγόρασε μιας χρήσεως να τις ανακυκλώσει γιατί περιέχουν βαρέα μέταλλα. Έστω να μη τις πετάξει κάτω αλλά στα σκουπίδια. Τουλάχιστον να  σκεφτεί κανείς ότι κάποιος μπορεί να γλιστρήσει άρα να μη τις πετάξει στη σκάλα. Ο δρόμος για να γίνουμε κοινωνικά συνειδητοποιημένοι δεν είναι πάντα τόσο μακρύς, εύχομαι οι δυσκολίες που βιώνουμε να τον συντομεύσουν.

Πολλές φορές σε συζητήσεις γύρω από αυτά τα αδιέξοδα γίνονται αναφορές στο ότι είναι αδύνατον να γυρίσουμε στο παρελθόν, στο ότι είναι ρομαντικοί ουτοπισμοί οι κριτικές στο παρόν καταναλωτικό μοντέλο. Πλην όμως η προτεινόμενη κριτική αντιμετώπιση δεν συνιστά οπισθοδρόμηση αλλά συνειδητοποιημένο επαναπροσδιορισμό. Αντίθετα, αυτό που βιώνουμε αποτελεί πλέον προφανώς μια δυστοπική πραγματικότητα. Το σκεπτικό του μπουκαλιού του νερού μπορούμε να το εφαρμόσουμε για τις δεκάδες επιβλαβή και πανάκριβα απορρυπαντικά που μπορούν να αντικατασταθούν από πράσινο σαπούνι, ένα σωρό επεξεργασμένα τρόφιμα που βλάπτουν κι εμάς τους ίδιους κλπ. Όταν αναλογίζομαι σε τι συνίσταται η “αυτονόητη” καθημερινότητα των περισσότερων ανθρώπων μου έρχεται στο νου η απάντηση που έδωσε ο Γκάντι στην ερώτηση: Ποια είναι η γνώμη σας για το δυτικό πολιτισμό;- “Θα ήταν μια καλή ιδέα.”

 

Συμπεράσματα- Προτάσεις

 

Η Άνδρος εδώ και πολλά χρόνια με τις σημαντικές εκθέσεις και τις ποικίλες καλοκαιρινές εκδηλώσεις φοράει το μανδύα του νησιού του πολιτισμού. Ο εισαγόμενος αυτός πολιτισμός ωστόσο έχει μικρή επίδραση στην τοπική κοινωνία που τρέχοντας με πυρετώδεις ρυθμούς αφενός δεν προλαβαίνει να προσλάβει τα ερεθίσματα (κάτι που ισχύει και για τους περισσότερους επισκέπτες) και αφετέρου έχει την αίσθηση ότι αυτά αφορούν άλλες κοινωνικές ομάδες, ξένες ως προς “τα δικά τους”. Αντίθετα το καταπληκτικό αγροτικό τοπίο της Άνδρου που είναι ένα ανοιχτό μουσείο, αδιάψευστος μάρτυρας ενός μοναδικού πολιτισμού του μέτρου και των ανθρώπινων ρυθμών, πηγή έμπνευσης και θαυμασμού για τους επισκέπτες, δεν χαίρει της δέουσας εκτίμησης και κακοποιείται ποικιλοτρόπως. Μια συνηθισμένη  κακή πρακτική που δυστυχώς εντείνεται τελευταία είναι η δημιουργία δεκάδων άτυπων μικρών χωματερών στα πλέον απομακρυσμένα και παρθένα  σημεία του νησιού. Οι αξιέπαινες προσπάθειες που γίνονται τελευταία για την ανάδειξη της Άνδρου ως πιστοποιημένου προορισμού για πεζοπορικό τουρισμό έχουν επισημάνει το μέγεθος του προβλήματος των πανταχού παρόντων σκουπιδιών. Αν θέλουμε να καλλιεργήσουμε μια ταυτότητα της Άνδρου ως νησιού του πολιτισμού, πρέπει σίγουρα να αρχίσουμε από τα βασικά.

Με “τα βασικά” εννοούμε τη βάση της κοινωνίας. Εννοούμε από κάτω προς τα πάνω. Καμία έξωθεν παθητική αντιγραφή λύσεων που δούλεψαν αλλού δεν μπορεί να λύσει ένα τέτοιο πρόβλημα. Το έχουμε διαπιστώσει επανειλημμένα ότι μαγικές λύσεις δεν υπάρχουν, ξοδεύουμε ένα σωρό λεφτά και το πρόβλημα παραμένει. Έχει πλέον ξεκάθαρα φανεί και σε κοντινά μας παραδείγματα ότι μόνο τοπικά επεξεργασμένα σχέδια με ευρεία εθελοντική συμμετοχή φέρνουν αποτέλεσμα. Οφείλουμε να καλλιεργήσουμε τις απαραίτητες κοινωνικές ζυμώσεις όσο δύσκολο και να φαίνεται. Προερχόμενος από τον επιχειρηματικό κόσμο έκανα κι εγώ για πολλά χρόνια το λάθος να πιστεύω ότι το βέλτιστο πρέπει να επικρατεί χάριν της αποτελεσματικότητας, στα κοινά όμως το ζητούμενο είναι η εμπλοκή όσο γίνεται περισσότερων. Αν δε λαλήσουν ξανά και ξανά πολλοί κοκόροι δεν πρόκειται να ξημερώσει , δεν πρόκειται να γίνουμε κοινωνία, και χωρίς αυτή την προϋπόθεση υποθέσεις των κοινών σαν αυτή που συζητάμε θα συνεχίσουν να πηγαίνουν από το κακό στο χειρότερο.

Επίσης προτείνουμε να καθοριστεί μια ζώνη οχλουσών δραστηριοτήτων (π.χ. ΧΥΤΥ, χώρος διαλογής ανακυκλωμένων, Λατομεία, Αιολικά) ώστε να περιοριστούν οι συγκρούσεις μεταξύ χρήσεων γης. Κάτι τέτοιο θα βοηθούσε επίσης λειτουργικά γιατί τα απαραίτητα για την ταφή των υπολειμμάτων αδρανή  θα παράγονταν κοντά.

Όπως προαναφέρθηκε, έμφαση πρέπει να δοθεί σε άυλες ενέργειες. Η ενημέρωση και η επιμόρφωση πρέπει να γίνεται με την ίδια επαναληψιμότητα και συνέπεια που οφείλει να γίνεται η αποκομιδή. Όπως κάθε πρωί ξεκινούν βάρδια οι οδηγοί των απορριμματοφόρων πρέπει να ξεκινούν πόρτα-πόρτα και άνθρωποι που θα ενημερώνουν τον κόσμο. Κάθε μέρα.

 

Μια πρόταση για μια καλή πρακτική

Το παράδειγμα των μπουκαλιών της Δανίας εφαρμοζόμενο στη Σάριζα της Άνδρου.

 

Έχοντας κατακρίνει την παθητική αντιγραφή ξένων προτύπων θα κλείσω αναπάντεχα με μια πρόταση από τη Δανία, χωρίς να θεωρώ ότι αυτοαναιρούμαι, καθώς αφενός η πρακτική είναι παλιά και δοκιμασμένη και αφετέρου η εφαρμογή της απαιτεί ενεργοποίηση σε πολλά επίπεδα. Δεν συνίσταται άλλωστε στην εισαγωγή τεχνολογίας αλλά μιας ιδέας.

Πριν από τριάντα και πλέον χρόνια εξελίχθηκε μια πολύ ενδιαφέρουσα δικαστική διαμάχη μεταξύ της Δανίας και της τότε ευρωπαϊκής οικονομικής κοινότητας (ΕΟΚ). Αφορούσε μια εθνική απόφαση που απαγόρευε την εισαγωγή μπύρας και αναψυκτικών σε μη επιστρεφόμενα μπουκάλια. Οι λόγοι ήταν περιβαλλοντικοί, η Δανία ως χώρα εξαρτώμενη και οικονομικά από την καλή ποιότητα του περιβάλλοντός της ήθελε να προστατεύσει τις παραλίες και τη φύση της γενικότερα.

Αντί λοιπόν αλουμινένια κουτάκια και πλαστικά μπουκάλια μιας χρήσης θεσμοθέτησαν και κατασκεύασαν μια σειρά από επιστρεφόμενα μπουκάλια και αφού τα υιοθέτησε η εγχώρια βιομηχανία, απαίτησαν από τις άλλες χώρες να χρησιμοποιήσουν τα συγκεκριμένα μπουκάλια προκειμένου να εισαχθούν τα προϊόντα τους στη Δανία. Αυτό όπως ήταν αναμενόμενο προκάλεσε τις έντονες αντιδράσεις των άλλων χωρών της κοινότητας και ιδίως των Γερμανών που προσέφυγαν στο ευρωπαϊκό δικαστήριο ισχυριζόμενοι ότι επρόκειτο για συγκεκαλυμμένη άρση του ελεύθερου εμπορίου, τη βασικότερη αρχή της κοινότητας τότε (και δυστυχώς ακόμη και σήμερα…). Οι Δανοί λοιπόν από τη μία, υποστήριζαν ότι το κίνητρό τους είναι το περιβάλλον, οι άλλοι τους κατηγορούσαν ότι ήθελαν να δώσουν το πλεονέκτημα στην τοπική βιομηχανία έναντι των εισαγωγών, για αθέμιτο δηλαδή ανταγωνισμό.

Στην σειρά των δικαστηρίων που ακολούθησε και που είχε μεγάλο ενδιαφέρον καθώς ήταν η πρώτη φορά που κάποιο πολιτικό θέμα έμπαινε πάνω από το ελεύθερο εμπόριο, κέρδισαν τελικά οι Δανοί επιβάλλοντας τα επιστρεφόμενα μπουκάλια. Πέρασαν έτσι ένα ηχηρό μήνυμα ότι ενδιαφέρονται για το περιβάλλον τους πάνω απ’όλα.

Από τα πρώτα λοιπόν χρόνια στην Άνδρο, έχοντας διαπιστώσει ότι δύο στα τρία σκουπίδια που μαζεύαμε στις παραλίες και στις ρεματιές προέρχονταν από εμφιαλωμένο νερό, προτείναμε να εφαρμόσει η εταιρεία  Σάριζα στην Άνδρο μια αντίστοιχη πολιτική. Να καταργήσει το πλαστικό μπουκάλι και να στραφεί αποκλειστικά στο επιστρεφόμενο γυάλινο το οποίο να διαθέτει αποκλειστικά στα νησιά. Με την κίνηση αυτή επικαλούμενη το προηγούμενο της Δανίας θα μπορούσε να αξιώσει από την πολιτεία να νομοθετήσει, ώστε μην  μπορεί καμία άλλη εταιρεία να πουλάει πλαστικό γιατί αυτό βλάπτει την ποιότητα του περιβάλλοντος με προεξέχουσες τις παραλίες που αποτελούν και το βασικό τουριστικό πόρο της περιοχής. Ότι έκανε δηλαδή μια χώρα εντός της ένωσης θα το έκανε μια περιφέρεια εντός μιας χώρας. Αυτό θα έδινε επιπροσθέτως και ένα συγκριτικό πλεονέκτημα στη μεταφορά λόγω της εγγύτερης απόστασης μεταξύ Άνδρου και κάποιων νησιών.  Ανεξάρτητα με το αν τελικά θα επιτυγχάνετο εξ ολοκλήρου αυτό το όραμα η διαφήμιση του προϊόντος αλλά και της Άνδρου εν γένει, ως οικολογικά ευαισθητοποιημένου προορισμού θα ήταν τεράστια εντός και εκτός συνόρων εξασφαλίζοντας ασύγκριτα οφέλη.

Το γεγονός ότι πρόσφατα μια άλλη ιδέα μας που αφορά τη μείωση του ναύλου για τη μεταφορά προϊόντων μεταξύ Άνδρου και Τήνου ή Μυκόνου στο μισό, βρήκε ευήκοα ώτα και υλοποιήθηκε όχι μόνο ενισχύει ακόμη περισσότερο ένα πλεονέκτημα της παραπάνω πρότασης αλλά, το κυριότερο, μας κάνει να αισιοδοξούμε ότι κάτι κινείται προς τη σωστή κατεύθυνση.

Το ζητούμενο λοιπόν είναι να αποκτήσουμε πλαστικότητα απόψεων έναντι πλαστικών συσκευασιών.

 

Εκτός από δικές μου μνήμες αντλήθηκαν στοιχεία από τις παρακάτω ηλ. διευθύνσεις όπου μπορεί κανείς να βρεί περισσότερα σχετικά με την Άνδρο αλλά και αλλού:

 

http://www.musioelias.gr/el/node/387

http://androslessgarbage.blogspot.gr/

https://moikonos.wordpress.com/

http://prosynat.blogspot.gr/2015/06/blog-post.html

 

Οι πρώτες  δύο αφορούν την Άνδρο, η τρίτη τη Μύκονο και η τέταρτη όλη την Ελλάδα.

 

 

Αλέξανδρος Μαβής