Άνδρος Υδρούσα… χαίρετε! Του Αλέξανδρου Μαβή

Πολύ πριν διαβάσω Εμπειρίκο, τον οποίο παραφράζω στον τίτλο, αν είχα κι εγώ κάποια ποιητική φλέβα, με μια αντίστοιχη με τη δική του προσφώνηση θα εκφραζόμουν όταν πριν είκοσι χρόνια περιδιάβηκα για πρώτη φορά έκπληκτος μερικές από τις κατάφυτες κοιλάδες της Άνδρου όπου δροσερό νερό κελάρυζε απτόητο μες το κατακαλόκαιρο. Όσο και να είναι μάταιο να αναλύσει και να προσπαθήσει να εξηγήσει κανείς το φαινόμενο του κεραυνοβόλου έρωτα, μια και κάτι τέτοιο ένοιωσα για τον τόπο αυτό στον οποίο έκτοτε κατοικώ, αν με ρωτούσε κανείς πώς και διάλεξα την Άνδρο σίγουρα περίοπτη θέση ανάμεσα στους λόγους που θα ύφαινε η σκέψη μου θα λάμβανε η αφθονία εξαιρετικής ποιότητας νερού με τη βλάστηση που αυτό συντηρεί. Τη σημασία του πλούτου αυτού στην επιλογή τους να χτίσουν σπίτι εδώ άλλωστε, την επαναλαμβάνει η πλειοψηφία των όψιμων εποίκων παραθεριστών.

Στο σημείο αυτό αξίζει να υπογραμμιστεί ότι εκτός από άφθονο ποσοτικά το νερό είναι ως επί το πλείστον και άριστο ποιοτικά με εξέχον παράδειγμα αυτό της διάσημης πηγής Σάριζα. Στην πηγή αυτή οφείλεται και η πρώτη μορφή τουρισμού που γνώρισε η Άνδρος εδώ κι έναν αιώνα περίπου, του ιαματικού τουρισμού. Νεφροπαθείς διέμεναν στα Αποίκια ώστε να απαλλαγούν μέσω υδροποσίας από πέτρες στα νεφρά, διαφημίζοντας κατόπιν το νερό και το νησί στο πανελλήνιο.

Αναρίθμητες οι αναφορές στο αξιοζήλευτο αυτό χαρακτηριστικό της μοναδικής ανάμεσα στις Κυκλάδες νήσου που έδωσε και το αρχαίο εύγλωττο προσωνύμιο “Υδρούσα”, σε ιστορικά κείμενα, τη λογοτεχνία, τη ζωγραφική, την ποίηση. Ενδεικτικά παραθέτω, σε ελεύθερη απόδοση, μια ρήση που αποδίδεται στον Ηλία Βενέζη που επισκεπτόμενος την Άνδρο είχε πει πως θα πρέπει ο Θεός να δημιούργησε τον Κόσμο από νότο προς βορράν οπότε πηγαίνοντας να φτιάξει το Πήλιο, του έπεσε ένα κομμάτι στη θάλασσα και προέκυψε η Άνδρος. Πράγματι υπάρχουν πολλά μέρη στο νησί που περισσότερο θυμίζουν Εύβοια ή Πήλιο παρά Κυκλάδες, η μορφολογική δε ομοιότητα πάει χέρι-χέρι με την κλιματική καθώς τα ορεινά τμήματα της Άνδρου απολαμβάνουν πολύ υψηλότερους δείκτες βροχόπτωσης και χιονόπτωσης από το μέσο όρο της νησιωτικής χώρας. Σε αυτό το τελευταίο σε συνδυασμό με τους αδιαπέραστους σχιστόλιθους οφείλεται η υδατική αφθονία με τους δεκάδες μικρούς ποταμούς και τις εκατοντάδες πηγές, η πλειοψηφία των οποίων ρέουν ολοχρονίς. Η άποψη που αναπαράγεται τροφοδοτούμενη από το γεγονός ότι πολλές πηγές φλεβίζουν πολύ ψηλά σε κορυφές, πως υπάρχει υποθαλάσσια τροφοδοσία από την Εύβοια, αποτελεί λαϊκό μύθο, όπως με έχουν διαβεβαιώσει αρκετοί γεωλόγοι.

Η συνειδητοποίηση της παραπάνω πραγματικότητας, ότι δηλαδή όσο νερό βλέπουμε να αναβλύζει και να ρέει στο νησί τους άνυδρους μήνες είναι νερό που έπεσε εδώ και μόνο εδώ, το οποίο συγκρατήθηκε από σειρά παραμέτρων ώστε να μη χαθεί πρόωρα στη θάλασσα είναι μια καλή αφετηρία για την αδρή χαρτογράφηση των πολλών και ποικίλων προβλημάτων που απειλούν το ζωογόνο αυτό πλεονέκτημα της Άνδρου.

Μια εισαγωγή στα προβλήματα

Πριν περάσουμε στην απαρίθμηση των προβλημάτων ας περιγράψουμε σχηματικά και απλοποιημένα τον κύκλο του νερού: Τα χιλιοστά βροχής και χιονιού (κατακρημνισμάτων) που πέφτουν κάθε χρόνο σε συνάρτηση με την έκταση κάθε κοιλάδας απορροής δίνουν τη διαθέσιμη ποσότητα. Στην ποσότητα αυτή πρέπει να προσθέσουμε τη δύσκολα μετρήσιμη συνεισφορά που προκύπτει από τη συμπύκνωση νεφών που ο άνεμος μεταφέρει ή και δημιουργεί πάνω στους ορεινούς όγκους. Κάποιος που θα περπατήσει μέσα στο σύννεφο του μελτεμιού θα διαπιστώσει πως τα φρύγανα κι οι αχιβάδες (φτέρες) μουσκεύουν και στάζουν στη γη, ακόμη και τον Αύγουστο. Οι επιδεινούμενες κλιματολογικές συνθήκες-μειωμένη βροχόπτωση, απότομη βροχόπτωση, αύξηση θερμοκρασίας και εξατμισοδιαπνοής- μειώνουν σταδιακά τη διαθέσιμη ποσότητα και γι αυτό βρισκόμαστε ανάμεσα στις περιοχές με υψηλό κίνδυνο ερημοποίησης. Από το (δυστυχώς συνεχώς μειούμενο) νερό που πέφτει, ένα μέρος εξατμίζεται, ένα μέρος απορροφάται από τη γη και τα φυτά, ένα μέρος ρέει επιφανειακά και ότι προλάβει κατεισδύει και ρέει υπογείως δίνοντας παρακάτω και παραπέρα πηγές.

Η κλιματολογική μεταβολή είναι μεν ανθρωπογενής αλλά παρόλα όσα συζητούνται και τα πολύ λιγότερα που γίνονται σε παγκόσμιο επίπεδο δεν φαίνεται να αντιστρέφεται επί τα βελτίω, τουναντίον αναμένεται να επιδεινωθεί περαιτέρω. Άρα πολύ λίγα μπορούμε να κάνουμε εμείς εδώ τοπικά για να αυξήσουμε την ποσότητα ετήσιας βροχόπτωσης αν εξαιρέσουμε τη δασοκάλυψη που φαίνεται να “έλκει” τα υδροφόρα νέφη. (Σε αυτό θα επανέλθουμε μια και πράττουμε το ακριβώς αντίθετο.)

Από γεωλογικής άποψης, πολύ απλουστευμένα, αυτό που συμβαίνει είναι ότι τα επιφανειακά αποσαθρωμένα και ρηγματωμένα στρώματα του σχιστόλιθου αφήνουν το νερό να κατεισδύσει έως ότου συναντήσει τα αδιαπέραστα ανέπαφα σχιστολιθικά στρώματα οπότε και ρέει αργά μέχρι κάποια πηγή. Από άποψη υπεδάφους λοιπόν έχουμε ένα σαφές πλεονέκτημα που σίγουρα δεν μπορούμε να βελτιώσουμε, μπορούμε όμως να βλάψουμε με εκσκαφές, αλόγιστες γεωτρήσεις και σε πολύ μεγαλύτερη έκταση με όσα κάνουμε στο έδαφος και τη βλάστηση ακριβώς από πάνω. Καθώς λοιπόν από πλευράς κλιματολογικής και υπεδάφους σχετικά λίγα πράγματα μπορούμε να επηρεάσουμε τοπικά θα εστιάσουμε κυρίως εκεί που όπως θα περιγράψουμε οι επεμβάσεις μας επηρεάζουν δυσμενέστατα την ποσότητα και την ποιότητα των νερών της Άνδρου.

Είναι βέβαια δύσκολο να κατηγοριοποιούμε περιβαλλοντικές παραμέτρους λόγω της πολυεπίπεδης αλληλεπικάλυψης των συστημάτων και για τον πρόσθετο λόγο ότι η μείωση της ποσότητας συνεπάγεται άμεσα και επιβάρυνση της ποιότητας καθώς μειώνεται η διάλυση των ρύπων, μολαταύτα θα προσπαθήσουμε να κάνουμε ένα διαχωρισμό μεταξύ των επεμβάσεων που κυρίως αφορούν την ποσότητα και σε εκείνες που υποβαθμίζουν την ποιότητα των υδάτων. Οι πιο σημαντικές επεμβάσεις που θα περιγράψουμε και αφορούν την ελαχιστοποίηση της ποσότητας είναι η απώλεια φυτοκάλυψης μέσω πυρκαγιών και ανεξέλεγκτης βόσκησης που με τη σειρά τους οδηγούν σε απώλεια εδάφους και ερημοποίηση. Ακόμη η εγκατάλειψη γεωργικών πρακτικών και η κατάρρευση των αιμασιών (αναβαθμίδων), οι υδρομαστεύσεις και η επέκταση των δικτύων ύδρευσης και άρδευσης, οι εκτεταμένες εκσκαφές και η σφράγιση της γης για μεγάλα έργα. Σε σχέση με την ποιότητα: το προβληματικό αποχετευτικό σύστημα και οι βόθροι, οι γεωτρήσεις και η υφαλμύρωση, τα σκουπίδια, τα ανεξέλεγκτα ζώα ως πηγή ρύπανσης. Μια άλλη πηγή μόλυνσης που είναι τα λιπάσματα και τα φυτοφάρμακα πιστεύουμε πως δεν υφίσταται σε υπολογίσιμη έκταση, και δεν θα την εξετάσουμε. Τέλος μέσω μιας μελέτης περίπτωσης θα εξεταστούν περιληπτικά οι αλλαγές χρήσης γης και των παραδοσιακών δικαιωμάτων χρήσης νερού από κοινωνικής άποψης.

Ας τα πάρουμε λοιπόν ένα ένα προσπαθώντας να αναλογιστούμε το σωρευτικό τους αποτύπωμα και θα καταστεί σαφές γιατί, εφόσον δεν αλλάξουμε με περίσκεψη πρακτικές, ο υμνητικός χαιρετισμός του Εμπειρίκου μετατρέπεται δυστυχώς σε απο-χαιρετισμό. Μάλιστα στερνό μια και πολλά από όσα συμβαίνουν κινδυνεύουν να καταστούν μη αντιστρέψιμα.

Κυρίως ποσοτικές παράμετροι:

Απώλεια φυτοκάλυψης και εδάφους από πυρκαγιές και ανεξέλεγκτη βόσκηση.

Όπως αναλύεται σε μια πρόσφατη σημαντική μελέτη του WWF, που μπορείτε να βρείτε εδώ: http://www.wwf.gr/images/pdfs/Oikologikos-apologismos-pyrkagion-Androu.pdf

οι επιπτώσεις των πρακτικών αυτών, δηλαδή φωτιά και μετά βόσκηση, τις τελευταίες δεκαετίες έχουν επηρεάσει δυσμενώς εκτάσεις μεγαλύτερες από το ένα τρίτο του νησιού. Εκτός όλων των άλλων η εξέλιξη αυτή έχει ως αποτέλεσμα τη δραστική μείωση του νερού που προλαβαίνει να κατεισδύσει, ελλείψει βλάστησης και οργανικού εδαφικού κλάσματος (χούμος), με αποτέλεσμα να ρέει επιφανειακά και όσο δεν εξατμίζεται να φτάνει γρηγορότερα στη θάλασσα πριν προλάβει να εμπλουτίσει τους υπόγειους υδροφορείς. Σε πλημμυρικά φαινόμενα δε, παρασέρνει ακόμη περισσότερο έδαφος επιταχύνοντας τη διάβρωση. Αντίστοιχα η απώλεια εδαφοκάλυψης και του χούμου μειώνοντας όπως είπαμε τη συγκρατούμενη υγρασία καθιστά τα εναπομείναντα φυτά και όσα αφήσουν να αναβλαστήσουν οι ορδές των κατσικιών σαφώς πιο ευάλωτα σε νέες φωτιές και μάλιστα ακόμη και τους χειμερινούς μήνες, ενεργοποιώντας έναν ακόμη φαύλο κύκλο. Ίσως βοηθήσει τον αναγνώστη να οπτικοποιήσει αυτό που συμβαίνει μια παρομοίωση: Φανταστείτε μια λεκάνη πλαστική με μια τρύπα στον πάτο ως μικρογραφία μιας λεκάνης απορροής με μια πηγή. Ας εξετάσουμε τρία σενάρια στο πείραμα. Στο πρώτο η λεκάνη είναι γυμνή, στο δεύτερο είναι ντυμένη με ένα λεπτό ύφασμα και στο τρίτο με μια χοντρή πετσέτα αναπαριστώντας τη φυτοκάλυψη. Αν ρίξουμε με ένα ποτιστήρι μια δεδομένη ποσότητα νερού στην πρώτη περίπτωση θα φύγει αμέσως, στη δεύτερη πιο αργά και στην τρίτη θα στραγγίζει για πολλή ώρα. Στην πράξη όμως εκτός της σαφούς μείωσης της ποσότητας του κατακρατούμενου νερού, έχουμε και υποβάθμιση της ποιότητάς του μια και αφενός φιλτράρεται λιγότερο και αφετέρου επιβαρύνεται από τα υποπροϊόντα της καύσης.

Το θέμα αυτό έχει και πολλές άλλες λίαν σημαντικές πτυχές και αξίζει όποιος ενδιαφέρεται να το ερευνήσει περισσότερο. Η προαναφερθείσα μελέτη του WWF είναι μια εξαιρετική αφετηρία ώστε να το κατανοήσουμε κατ αρχήν και να προσπαθήσουμε να το ρυθμίσουμε από κοινού κατ αρχάς. Εκτός από το νερό σημαντικές οι καταστροφικές επιπτώσεις στο τοπίο και τη βιοποικιλότητα άρα και στο τουριστικό προϊόν της Άνδρου. Εξίσου δυσμενείς αν όχι ακόμη δυσμενέστερες είναι οι κοινωνικές επιπτώσεις της ανεξέλεγκτης βόσκησης μια που τα ανεπιτήρητα ζώα επανέρχονται σε αγρία κατάσταση και υπερπηδώντας κάθε περίφραξη κατατρώγουν μαζί με τις καλλιέργειες και τις όποιες σχέσεις καλής γειτονίας. Μάλιστα όπως το αμπέλι που το δάγκωσε κατσίκα θέλει χρόνια να συνέλθει, το ίδιο μακροχρόνια τοξικές αποδεικνύονται οι συνέπειες στις σχέσεις μεταξύ “κτηνοτρόφου” και αμπελουργού.

Η εγκατάλειψη γεωργικών πρακτικών και η κατάρρευση των αιμασιών.

Με τον ίδιο μηχανισμό μείωσης της κατείσδυσης μέσω επιτάχυνσης της ροής προς τη θάλασσα επηρεάζονται αρνητικά τα υπόγεια νερά από την εγκατάλειψη της υπαίθρου, ή όπου δεν συμβαίνει αυτό από την εγκατάλειψη ορθών γεωργικών πρακτικών. Παλαιότερα η Άνδρος εξασφάλιζε πλήρη διατροφική αυτάρκεια για υπερτριπλάσιο ανθρώπινο πληθυσμό του σημερινού και για πολλές χιλιάδες αγελάδες, μουλάρια, γουρούνια και αιγοπρόβατα. Αυτό το θαύμα καθίστατο εφικτό με την απόλυτα νοικοκυρεμένη χρήση της γης που καιγόταν ελεγχόμενα το χειμώνα, οργωνόταν και σπέρνονταν. Οι αιμασιές, μνημειώδες έργο χιλιετιών, συντηρούνταν και σπέρνονταν επίσης. Αυτές οι δύο εργασίες, το όργωμα και η διατήρηση των αναβαθμίδων, μάλιστα με κλίση του εδάφους μελετημένη ώστε να κρατάει όσο νερό χρειαζόταν και το υπόλοιπο να αποστραγγίζεται χωρίς να κάνει ζημιά ούτε στο ίδιο το χωράφι αλλά ούτε και παρακάτω, συντελούσαν σημαντικά στην απορρόφηση της βροχής και τον εμπλουτισμό του υδροφόρου ορίζοντα.

Περιδιαβαίνοντας το νησί μπορεί κανείς να δει σε πόσο μεγάλο βαθμό η εγκατάλειψη σε συνδυασμό με τη βόσκηση όπου τα κατσίκια γκρεμίζουν τις πέτρες χωρίς κανείς να τις ξαναχτίζει, έχει αφήσει ολόκληρες πλαγιές να επανέλθουν στην προ καλλιέργειας μορφή τους. Με τις απότομες κλίσεις της Άνδρου, αυτό σημαίνει μεγάλη συντόμευση της ροής προς τη θάλασσα. Εκτός από τις αιμασιές, αδιάψευστοι μάρτυρες μιας ολοκληρωμένης διαχείρισης τα κελιά, τα αλώνια και τα πατητήρια σε μέρη που βλέποντάς τα τώρα δυσκολεύεσαι να φανταστείς ότι είχαν αμπέλια. Κι όμως πολλοί άνθρωποι που τα χρησιμοποιούσαν είναι ακόμη εν ζωή, στα τελευταία σαράντα χρόνια έγιναν φαίνεται περισσότερες αλλαγές απ’ότι σε αιώνες. Φυσικά πολλές από αυτές ήταν ευεργετικές αλλά ο πρωτοφανής ρυθμός τους και το κατακλυσμικό τους εύρος εμπεριέχουν από μόνα τους αδιέξοδα που μόλις τώρα διαπιστώνουμε σταδιακά.

Αυτό που μεγιστοποιεί το πρόβλημα είναι ότι τα ζώα που υπάρχουν σήμερα, όπως άλλωστε και οι άνθρωποι, τρέφονται σχεδόν κατ αποκλειστικότητα με εισαγόμενες τροφές. Έχει ως εκ τούτου εκλείψει κάθε κίνητρο λελογισμένης και βιώσιμης αγροτικής (ή και όποιας άλλης…) πρακτικής και έχουν επικρατήσει συνήθειες μη βιώσιμες, συντηρούμενες από επιδοτήσεις.

Οι υδρομαστεύσεις και η η επέκταση των δικτύων ύδρευσης και άρδευσης.

Ως υδρομάστευση στο παρελθόν εννοείτο η εκσκαφή μιας σήραγγας μέσα σε μια πλαγιά προς ανεύρεση και συγκέντρωση νερού. Πολλά τέτοια έργα αποτελούν μνημεία λαϊκής αρχιτεκτονικής καθώς το όρυγμα υποστηρίζονταν από περίτεχνα κατασκευασμένη λιθόκτιστη κολώνα, τον επονομαζόμενο “Πσό”, παραφθορά του αρχαίου πεσσός. Οι σύγχρονες υδρομαστεύσεις συνίστανται στο να κατευθύνει κανείς το νερό από παλιές υδρομαστεύσεις σαν αυτές που περιγράψαμε ή πηγές σε σημεία ευρισκόμενα χαμηλότερα με τη χρήση πλαστικών σωλήνων. Ένας πεζοπορικός περίπατος σε οποιοδήποτε παλιό μονοπάτι εντός κοιλάδας αρκεί για να διαπιστώσει κανείς την έκταση του φαινομένου. Εκατοντάδες χιλιόμετρα σωληνώσεων παντού. Η πρακτική αυτή εφαρμόζεται τόσο από ιδιώτες, για να οδηγήσουν νερό από κάπου που το δικαιούνται κάπου που το χρειάζονται, όσο και από τις δημοτικές αρχές που ολοένα επεκτείνουν τα δίκτυα ύδρευσης για να εξυπηρετήσουν νέες παροχές και αυξανόμενες καταναλώσεις. Οι σωλήνες αυτές είναι υδατοστεγείς, φτηνές και πρακτικές μεν, αλλά προβληματικές υπό το πρίσμα που εξετάζουμε καθώς δεν επιτρέπουν στο νερό να μπει στο υπέδαφος και επισπεύδουν σημαντικά την κατάληξη τεράστιων ποσοτήτων νερού στα κατάντη και τελικά στη θάλασσα. Όσο αφορά τα αρδευτικά νερά, που είναι και τα περισσότερα, σκεφτείτε ότι παλαιότερα διοχετεύονταν μέσω χωμάτινων ή λιθόστρωτων και αργότερα, πάντως σε περιορισμένη κλίμακα, τσιμεντένιων, οχετών.

Έτσι αφενός οι απώλειες τροφοδοτούσαν τη βλάστηση και τα υπόγεια νερά αφετέρου είτε πότιζε κάποιος είτε όχι η γη δεχόταν περισσότερο νερό. Το χειρότερο με το παρόν σύστημα είναι ότι χιλιόμετρα σωληνώσεων για πολύ μεγάλα χρονικά διαστήματα απλά παροχετεύουν νερό που κανείς δε χρησιμοποιεί, στερώντας έτσι το οικοσύστημα και τους υπόγειους υδροφορείς χωρίς κανένα απολύτως όφελος. Ακόμη χειρότερα η σπατάλη αυτή είναι μεγαλύτερη τους ανοιξιάτικους μήνες εν όψει του καλοκαιριού.

Παρόμοια ισχύουν και στην περίπτωση της υδροδότησης οικιών καθώς αναζητούνται καθαρές πηγές όσο ψηλότερα γίνεται. Σε αυτή την περίπτωση βέβαια το μεγαλύτερο πρόβλημα δεν είναι η ύδρευση αλλά η αποχέτευση των λυμάτων που αυτή συνεπάγεται, πρόβλημα τεράστιο για το οποίο θα μιλήσουμε παρακάτω.

Αξίζει τέλος να γίνει και μια μνεία ενός παράπλευρου προβλήματος που προκύπτει από το επί χρόνια προσιτό κόστος των σωλήνων σε συνδυασμό με την έλλειψη νοικοκυριού, που δεν είναι άλλο από τα χιλιόμετρα παροπλισμένων δικτύων που ευρισκόμενα σε ποικίλα στάδια σκουπιδοποίησης κοσμούν μονοπάτια και ρεματιές. Άλλη μια περίπτωση εφαρμογής στην πράξη του τριπτύχου: ευχερές-ευτελές- νεοελληνιστί ξεφτίλα όπως έχουμε ξαναγράψει.

Οι εκτεταμένες εκσκαφές και η σφράγιση της γης για μεγάλα έργα.

Όπως αναφέραμε και με άλλη αφορμή παραπάνω μέσα στις τελευταίες δεκαετίες προέκυψαν περισσότερες και μεγαλύτερες μεταβολές από ότι στη διάρκεια αιώνων. Αυτό ισχύει ακόμη οξύτερα σε σχέση με την οικοδομική δραστηριότητα και την επέκταση των οδικών και άλλων δικτύων. Στην περίπτωση αυτή έχουμε την ανοικοδόμηση μερικών χιλιάδων κατοικιών, ως επί το πλείστον εξοχικών, και δεκάδες χιλιόμετρα οδοποιίας. Οι επεμβάσεις αυτές συνεπάγονται σημαντικές εκσκαφές, παραγωγή αδρανών και σφράγιση πολλών στρεμμάτων γης. Όλα τα παραπάνω έχουν και υδρολογικές επιπτώσεις καθώς αλλάζουν απορροές και εμποδίζουν το νερό να κατεισδύσει συνεισφέροντας έτσι στην επιτάχυνση της επιφανειακής ροής προς τη θάλασσα.

Μια άλλη παράμετρος σχετικά με τη δόμηση που έμμεσα επηρεάζει τα νερά αφορά τις ιδιωτικές γεωτρήσεις που συνοδεύουν πολλές εκτός σχεδίου κατασκευές αλλά και τις δημόσιες που απαιτούνται ώστε να ικανοποιηθεί η αυξανόμενη ζήτηση, τόσο κατά τη διάρκεια της κατασκευής αλλά κυρίως της λειτουργίας νέων κατοικιών και μάλιστα τους καλοκαιρινούς μήνες. Οι γεωτρήσεις αυτές ακόμη και όταν έχουν άδεια, είναι προβληματικές καθώς δεν υπάρχει η δέουσα μελέτη που να υπολογίζει τη διαθεσιμότητα κάθε κοιλάδας απορροής και που βάσει της οποίας θα έπρεπε να κατανεμηθούν οι άδειες. Από άποψη ποσότητας αυτό σημαίνει πως μπορεί η υπεράντληση (ουδείς καταγράφει τις αντλούμενες ποσότητες) να προκαλεί προβλήματα στα κατάντη. Θα επανέλθουμε με περισσότερα για το θέμα αυτό παρακάτω.

Τέλος σε σχέση με τα μεγάλα έργα ξεχωριστή μνεία πρέπει να γίνει για τα βιομηχανικής κλίμακας αιολικά που έχουν αδειοδοτηθεί για την Άνδρο. Χαρακτηριστικά να αναφέρουμε ότι τα χωματουργικά ενός μόνο μεγάλου τέτοιου έργου, αυτού στον Καμπανό στη βορειοδυτική Άνδρο, ανέρχονται σε ένα εκατομμύριο οκτακόσιες χιλιάδες κυβικά μέτρα, πράγμα που θα αλλοιώσει ριζικά και από υδρολογικής άποψης την περιοχή. Επιπροσθέτως αναμένεται σύμφωνα με μελέτη και η μείωση στη βροχόπτωση της ευρύτερης περιοχής εφόσον εγκατασταθούν οι δεκάδες τεράστιες ανεμογεννήτριες.

Κυρίως ποιοτικές παράμετροι:

Το προβληματικό αποχετευτικό σύστημα και οι βόθροι.

Το ζήτημα των αστικών λυμάτων ήταν το πρώτο που με απασχόλησε όταν πρωτοήρθα στην Άνδρο το 1997 καθώς ήταν το θέμα της μεταπτυχιακής μου εργασίας. Η υδροδότηση που όπως περιγράψαμε έφτασε μέσα σε λίγες δεκαετίες και στο τελευταίο χωριό αποτέλεσε προφανώς ευλογία για τους κατοίκους μετατράπηκε όμως λόγω της αφθονίας του νερού σε κατάρα μετατρεπόμενη σε αφθονία λυμάτων. Το αποτέλεσμα ήταν να έχουμε κεντρικά αποχετευτικά συστήματα στα τέσσερα μεγαλύτερα παραθαλάσσια αστικά κέντρα του νησιού που για δεκαετίες κατέληγαν στη θάλασσα (Στο Γαύριο και το Μπατσί ακόμη δυστυχώς). Ο πρώτος βιολογικός καθαρισμός που δούλεψε στο Κόρθι έδωσε κάποια ανάσα τοπικά ενώ ο άρτι κατασκευασθείς της Χώρας αναμένεται να λειτουργήσει σύντομα. Τα έργα αυτά έχουν τεράστιο κόστος κατασκευής και λειτουργίας (το πανάκριβο ενεργειακό κόστος άντλησης και επεξεργασίας αναμένεται να εκτοξεύσει τα τιμολόγια νερού) και είναι παράλογο και παράνομο που το καθαρό νερό το οποίο θα παράγουν θα απορρίπτεται στη θάλασσα. Σε κάθε περίπτωση θα δοθεί μια λύση για όσα σπίτια συνδεθούν και για τα βοθρολύματα των στεγανών βόθρων, βελτιώνοντας σαφώς την ποιότητα των νερών κολύμβησης. Εκτός από το τιμολογιακά παράλογο του υπερμεγέθους έργου που παρενθετικά αναφέραμε αξίζει να κάνουμε μερικά ακόμη σχόλια μελετώντας την περίπτωση της σύνδεσης του οικισμού των Στενιών. Η περίπτωση αυτή περιγραφόμενη σφαιρικά φωτίζει πολλές προβληματικές πτυχές των “μεγάλων έργων”. Οι Στενιές λόγω συνεκτικής δόμησης είναι από τα λίγα χωριά που διαθέτουν σηπτικούς (στεγανούς) βόθρους έναντι των απορροφητικών που θα αναλύσουμε παρακάτω. Ακόμη διέθεταν τις προϋποθέσεις για ένα διπλό αποχετευτικό σύστημα, ένα για τις τουαλέτες (“μαύρο νερό” με μεγάλο κόστος επεξεργασίας) και ένα για τους νεροχύτες (“γκρίζο νερό” με πολύ χαμηλότερο κόστος). Αυτό που έγινε είναι το κοστολογικά, ενεργειακά και οικολογικά παράλογο του να πάρουμε αυτά τα δίκτυα, να τα ανακατέψουμε, να αντλήσουμε το σύνολο σε μεγάλο ύψος και απόσταση και να τα επεξεργαστούμε όλα μαζί στο βιολογικό της Χώρας με τεράστιο κόστος ώστε να δικαιολογηθεί (και πάλι όχι πλήρως μια και παραμένει πολύ μεγαλύτερης δυναμικότητας) το μέγεθος της μονάδας. Με πολύ μικρότερο κόστος κατασκευής και λειτουργίας θα μπορούσαμε να επεξεργαστούμε τα “μαύρα” με μια μικρή μονάδα επιτόπου και τα “γκρίζα” επίσης, με σχεδόν μηδενικό κόστος, με φυσική μαιανδρική ροή σε καλαμιώνες, εμπλουτίζοντας ταυτόχρονα τον υδροφόρο της κοιλάδας. Η πρόβλεψη κατά την κατασκευή νέων κατοικιών στα νησιά να διαχωρίζονται τα μαύρα από τα γκρίζα νερά είναι από τα πιο αποτελεσματικά μέτρα για να διευκολύνει τη διαχείριση των λυμάτων και να εξοικονομήσει νερό. Δυστυχώς εμείς το αναιρέσαμε κι εδώ που υπήρχε ήδη…

Το μεγάλο πρόβλημα όμως για την ποιότητα των υδάτων του νησιού προκύπτει από τους χιλιάδες απορροφητικούς βόθρους στους δεκάδες οικισμούς που δεν είναι δυνατόν να συνδεθούν με τα κεντρικά δίκτυα και τις χιλιάδες σπίτια που έχουν κατασκευαστεί και συνεχίζουν να κατασκευάζονται εκτός σχεδίου. (Άνδρος βοθρούσα…χ…, όπως έλεγε κάποιος πιο βέβηλος παραφραστής, παθών στις Στενιές…). Οι χιλιάδες αυτοί βόθροι λειτουργούν ως ωρολογιακές βόμβες για τα υπόγεια νερά και απειλούν την ποιότητά τους κυρίως μικροβιολογικά αλλά και χημικά μια και η ποικιλία των δυνητικά επικίνδυνων χημικών που μπορεί να αγοράσει ο καθένας έχει διευρυνθεί τόσο τελευταία ώστε είναι αδύνατον να την παρακολουθήσει ούτε καν ειδικός χημικός. Δεν είναι να απορεί κανείς λοιπόν που πολλές πηγές σε διάφορους μεμονωμένους ελέγχους που έγιναν κρίθηκαν ακατάλληλες από μικροβιολογικής άποψης ενώ δεν γνωρίζω αν έχει γίνει άλλου τύπου έλεγχος για χημική επιβάρυνση. Για να κατανοήσουμε τη σοβαρότητα αυτού του προβλήματος παραθέτω μια ιστορία από την Ιταλία που αφορά βέβαια βιομηχανική μόλυνση αλλά περιγράφει τους ρυθμούς των φαινομένων αυτών. Ανιχνεύθηκε λοιπόν κάποιο περίεργο χημικό στο νερό μιας βαθιάς γεώτρησης τη δεκαετία του 90. Καθώς δεν μπορούσε να εξηγηθεί η παρουσία του άρχισαν να ψάχνουν τα ιστορικά δεδομένα της κοιλάδας απορροής και διαπίστωσαν έκπληκτοι ότι το εν λόγω χημικό σκεύασμα ήταν κάποιο υποπροϊόν ενός εργοστασίου που είχε σταματήσει να λειτουργεί το 1920. Η ουσία λοιπόν αυτή ταξίδευε υπόγεια για εβδομήντα χρόνια και συνέχιζε (και πιθανότατα συνεχίζει ακόμη) να μολύνει τον υπόγειο υδροφορέα. Μπορεί κανείς να συνειδητοποιήσει από το παράδειγμα αυτό πόσο σοβαρό σε έκταση (όλο το νησί) και βάθος χρόνου (πολλές δεκαετίες) είναι το πρόβλημα που δυστυχώς ακόμη δεν έχουμε κατανοήσει και συνεχίζουμε να επιβαρύνουμε περαιτέρω.

Με προτεραιότητα τις κοιλάδες απορροής που έχουν πηγές που χρησιμοποιούνται για υδροδότηση σπιτιών θα πρέπει να αρχίσει μια λεπτομερής καταγραφή των απορροφητικών βόθρων που βρίσκονται υψηλότερα από τις πηγές αυτές και ανάλογα με την περίπτωση είτε να συνδεθούν με το κεντρικό δίκτυο, είτε να παροχετευθούν συγκεντρωμένα σε μικρές μονάδες βιολογικού καθαρισμού, είτε να γίνει επεξεργασία σε κάθε απομονωμένο σπίτι. Η διαδικασία αυτή πρέπει κατά τη γνώμη μας να ξεκινήσει από την πηγή σύμβολο της Άνδρου, τη Σάριζα.

Μου προκαλεί ιδιαίτερη έκπληξη που επί είκοσι χρόνια που δημόσια περιγράφουμε τόσο σοβαρά ζητήματα όχι μόνο δεν έχει γίνει τίποτε ώστε να αντιμετωπιστούν, αλλά συνεχίζουμε να επιδεινώνουμε την κατάσταση σα να περιμένουμε παθητικά το μοιραίο που αφού συμβεί θα περιμένουν και τα εγγόνια μας για να αποκατασταθεί.

Οι γεωτρήσεις, η υπεράντληση και η απειλούμενη υφαλμύρωση.

Μπορεί ο υδατικός πλούτος της Άνδρου με τις πολλές πηγές και τα επιφανειακά νερά να την έχει μέχρι τώρα προστατέψει από το πρόβλημα της υφαλμύρωσης που ταλαιπωρεί ήδη πολλά άλλα νησιά αλλά αρχίζει να απειλεί και την Άνδρο. Πρέπει να λάβουμε υπόψη μας ότι η Άνδρος έχει πολύ διαφορετικές μεταξύ τους περιοχές όπου η διαθεσιμότητα νερού και οι ανάγκες ποικίλουν. Μπορεί λοιπόν πολλά μέρη να χαρακτηρίζονται από επάρκεια ή και αφθονία αλλά σε άλλα η κατάσταση είναι οριακή και με τις γενικότερες τάσεις που περιγράψαμε οι προβληματικές περιοχές θα πληθύνουν.

Μια από τις περιοχές που βρίσκεται σε οριακή κατάσταση είναι ο κάτω Άγιος Πέτρος.

Η κοιλάδα απορροής είναι μικρή και η βροχόπτωση μέτρια, η δόμηση δε εμφανώς έντονη. Τα περισσότερα από τα σπίτια έχουν δική τους γεώτρηση και αντλούν χωρίς όπως ήδη γράψαμε να καταγράφονται και να αθροίζονται οι ποσότητες. Η έλλειψη ελέγχου, γνώσης και περίσκεψης τροφοδοτεί αστικές σπάταλες πρακτικές όπως πισίνες και γκαζόν ενώ δεν εφαρμόζονται τακτικές εξοικονόμησης όπως πότισμα με νερά νεροχυτών κλπ. Με την παρούσα τάση είναι θέμα χρόνου μέχρι σε μια άνυδρη χρονιά η υπεράντληση να αφήσει τη θάλασσα να εισβάλλει στον υπόγειο υδροφορέα. Σε περίπτωση που συμβεί κάτι τέτοιο οι γεωτρήσεις θα παράγουν υφάλμυρο νερό και δυστυχώς και σε αυτή την περίπτωση ουσιαστικά επ αόριστον καθώς είναι πολύ δύσκολη και απελπιστικά αργή η αντιστροφή της διαδικασίας.

Στην υφαλμύρωση πρέπει να προσθέσουμε και τη μόλυνση από τους βόθρους μια και αυτό που συμβαίνει είναι να αντλούμε καθαρό νερό από κάτω και αφήνουμε να λιμνάζει σε απορροφητικό βόθρο βρώμικο νερό ακριβώς από πάνω. Βέβαια η απερίσκεπτη αυτή πρακτική έχει το παράπλευρο όφελος μερικού εμπλουτισμού του υπόγειου υδροφόρου με, έστω και διηθημένα, βοθρολύματα. Αντ’ αυτού θα πρέπει όταν κατασκευαστεί βιολογικός καθαρισμός για το Γαύριο να προβλέπεται να χρησιμοποιείται το κατόπιν επεξεργασίας καθαρό νερό για εμπλουτισμό αυτού και όποιου άλλου προβληματικού γειτονικού υπόγειου υδροφόρου ορίζοντα.

Τα σκουπίδια και τα ανεξέλεγκτα ζώα ως πηγή ρύπανσης.

Αντίστοιχα με τους βόθρους, επίσης επιβαρύνονται τα υπόγεια νερά από τις εκατοντάδες των σημείων που σχεδιασμένα ή ασχεδίαστα, σίγουρα πάντως αυθαίρετα αποτίθενται ή απορρίπτονται σκουπίδια. Δεν μιλάμε μόνο για την κραυγαλέα κατάσταση της καταρρεύσασας στη θάλασσα και δυστυχώς ακόμη χρησιμοποιούμενης χωματερής της Σταυροπέδας, αλλά για όλα τα σημεία με κάδους περισυλλογής και όλα εκείνα που έχουν μετατραπεί σε μικρές χωματερές από ασυνείδητες συμπεριφορές συμπολιτών μας. Και δυστυχώς πρόκειται για εκατοντάδες σημεία. Τα αστικά σκουπίδια έχουν κι αυτά όπως και τα λύματα “εμπλουτιστεί” με χιλιάδες άγνωστα χημικά κάνοντάς τα ίδια και τα κατασταλάγματά τους ιδιαίτερα τοξικά και επικίνδυνα για τη δημόσια υγεία. Το νοικοκύρεμα της εντελώς απαράδεκτης και ασύμβατης με το χαρακτήρα του νησιού εικόνας του απέραντου σκουπιδότοπου που διασκορπίζει ο άνεμος πλαστικά όπως τους θάμνους στην άγρια δύση, καθίσταται επιτακτικό και για έναν ακόμη λόγο, αυτόν της προστασίας της ποιότητας του νερού.

οικογένεια κύκνων βολτάρει στην καθαρισμένη κοίτη του ποταμού

Ένα ενδεικτικό παράδειγμα μόλυνσης, και μάλιστα με βαρέα μέταλλα, είναι εκείνο των οικονομικών λαμπτήρων δημοτικού φωτισμού, αλλά και αυτών που χρησιμοποιούνται οικιακά, καθένας εκ των οποίων περιέχει υδράργυρο ικανό να μολύνει πάνω από το όριο δεκάδες τόνους νερό. Δυστυχώς η πλειοψηφία αυτών σπάνε κατά την αντικατάστασή τους, είτε από αδυναμία είτε από έλλειψη γνώσης του προσωπικού, απελευθερώνοντας το τοξικό τους περιεχόμενο. Φανταστείτε ότι αυτό το προϊόν της “πράσινης” τεχνολογίας πρέπει να φτάσει άθραυστο σε μονάδα διαχείρισης τοξικών αποβλήτων στο Βέλγιο, ώστε να πάρετε μια ιδέα του τι πωλείται ελεύθερα στους ανυποψίαστους καταναλωτές που εκείνοι διασπείρουν μη γνωρίζοντας τι ποιούσι…

Η ανεξέλεγκτη βόσκηση πάλι, εκτός από τις προβληματικές πτυχές που αναφέραμε έχει και άμεσες επιπτώσεις στην ποιότητα των πηγαίων υδάτων. Αρκεί να αναλογιστεί κανείς ότι στο νησί κυκλοφορούν παντού γύρω στις σαράντα χιλιάδες αιγοπρόβατα χωρίς κανένα βοσκό ή άλλο έλεγχο και δεν θα εκπλαγεί που ακόμη και τελείως απομακρυσμένες από ανθρώπινη κατοίκηση ή άλλη δραστηριότητα πηγές αποδεικνύονται μολυσμένες. Εκτός από το προφανές πρόβλημα των περιττωμάτων έχουμε και τα άρρωστα και νεκρά ζώα που αφήνονται στην τύχη τους και ουδείς τα αναζητά. Πόσες φορές δεν έχουμε αναγκαστεί περπατώντας στα μονοπάτια να αλλάξουμε δρόμο ώστε να αποφύγουμε κάποιο άθαφτο ψοφίμι;

Τα παραδοσιακά δικαιώματα νερού και η de facto αναδιανομή τους.

Η περίπτωση της δημοτικής γεώτρησης των Στραπουργιών.

Μεγάλο ενδιαφέρον ιστορικά και κοινωνικά παρουσιάζει το περίπλοκο παραδοσιακό σύστημα διανομής δικαιωμάτων χρήσης νερού στην Άνδρο. Πολλές ιδιοκτησίες συνοδεύονται από τέτοια δικαιώματα λήψης από αρδευτικά κανάλια ή πηγές που αναφέρονται στα συμβόλαια αγοραπωλησιών. Πολλές φορές μάλιστα προσδιορίζουν με γλαφυρό τρόπο τη διάρκεια, για παράδειγμα: από τότε που θα ανατείλει ο ήλιος μέχρι ο τάδε ίσκιος να αγγίξει την τάδε κατασκευή, ή την ποσότητα, για παράδειγμα: “ένα πάπλωμα νερό”. Τα δικαιώματα αυτά παρέχουν στοιχεία για το είδος της αγροτικής χρήσης της γης και ακόμη έμμεσα για την κοινωνική θέση του αρχικού δικαιούχου. Μοιραία λοιπόν η αγοραπωλησία γης για ανοικοδόμηση εξοχικών κατοικιών συνεπάγεται και μια εκ των πραγμάτων αναδιανομή του νερού για άλλες από τις παραδοσιακές αρδευτικές χρήσεις όπως για παράδειγμα πισίνες ή πότισμα υδροχαρών καλλωπιστικών φυτών. Χάνεται λοιπόν με αυτόν τον τρόπο σταδιακά ένα παμπάλαιο σύστημα σύνδεσης των χρήσεων νερού και γης, που μπορεί να μην χαρακτηριζόταν από κοινωνική δικαιοσύνη, υποδείκνυε και συντηρούσε όμως μια αρμονική, λελογισμένη ισορροπία, που καθρεφτιζόταν και στην αρμονία των καλλιεργειών, των αγροτικών χτισμάτων και του τοπίου. Μια ισορροπία που έχει πίσω της αιώνες ζυμώσεων.

Ένα περιστατικό που εκτυλίχθηκε προ λίγων ετών μπορεί να διαφωτίσει πολλές προβληματικές πτυχές γύρω από τα θέματα των παραδοσιακών δικαιωμάτων χρήσης νερού και την αναίρεσή τους, αυτή τη φορά όχι από ιδιώτες αλλά τις ίδιες τις δημοτικές αρχές. Μια δημοτική γεώτρηση λοιπόν πάνω από τις Στραπουριές, που λειτουργούσε για πολλά χρόνια ακαταπαύστως ώστε να καλύπτει τις ολοένα αυξανόμενες “ανάγκες” των παρακάτω οικισμών σταμάτησε λόγω τεχνικού προβλήματος. Τα εισαγωγικά στις “ανάγκες” θέλουν να καταδείξουν αφενός τις αλόγιστες σπατάλες πολλών ιδιωτών και αφετέρου την κάκιστη διαχείριση των δημοτικών αρχών. Κάκιστη γιατί τουλάχιστον μέχρι τότε, καθώς οι καταναλώσεις δεν μετρούνταν, ήταν αδύνατο να γνωρίζει κανείς πόσα κυβικά φτάνουν στα σπίτια και πόσα χάνονται από αναρίθμητες διαρροές. Χαρακτηριστικά θυμάμαι πως σε μια επίσκεψή μου στη γεώτρηση όταν αυτή ακόμη λειτουργούσε, διαπίστωσα ότι η δεξαμενή ήταν τρύπια. Ερευνώντας το θέμα των διαρροών λίγο περισσότερο φτάσαμε στο συμπέρασμα πως ήταν της τάξης του 50%! Όταν λοιπόν σταμάτησε η άντληση, λόγω σοβαρής βλάβης εντός του καλοκαιριού, κάτοικοι των Στραπουριών παρατήρησαν έκπληκτοι ότι κάποιες πηγές που είχαν στερέψει, άρχισαν πάλι να τρέχουν. Το συμβάν αυτό απέδειξε πέραν κάθε αμφιβολίας ότι η λειτουργία της γεώτρησης ευθύνονταν για το στέρεμα των πηγών.

Ενόσω οι δημοτικές αρχές προσπαθούσαν να βγάλουν άδεια για νέα γεώτρηση καθώς απ’ότι φαίνεται δεν ήταν δυνατόν να επισκευαστεί η υπάρχουσα, κάποιοι κάτοικοι που είχαν δικαιώματα νερού από τις πηγές που είχαν ξανατρέξει και μέχρι τότε είχαν χάσει de facto αυτά τα δικαιώματα, ζήτησαν τη μεσολάβησή μας ώστε να απαγορευτεί η νέα γεώτρηση. Πέραν λοιπόν των οικολογικών και φυσιολατρικών παραμέτρων που μέχρι τώρα εξετάσαμε, εδώ τίθετο επιπροσθέτως ζήτημα καταστρατήγησης δικαιωμάτων. Πράγματι προσβάλαμε με επιτυχία τη νέα άδεια που είχε εκδώσει το αρμόδιο τμήμα της τότε νομαρχίας ζητώντας τη γνωμοδότηση της γραμματείας περιβάλλοντος του τότε ΥΠΕΧΩΔΕ, που έκρινε την άδεια παράνομη. Στο διάστημα που μεσολάβησε έως ότου ολοκληρωθεί η παραπάνω διαδικασία, οι δημοτικές αρχές είχαν ήδη προβεί στη διάνοιξη της επίμαχης γεώτρησης και είχε μάλιστα ξεκινήσει η λειτουργία της. Αμέσως μόλις λάβαμε το πόρισμα του Υπουργείου, το οποίο είχε κοινοποιηθεί και στο Δήμο που φυσικά δεν το εφάρμοσε, το δώσαμε στους θιγόμενους δικαιούχους ώστε να απαιτήσουν τη διακοπή της άντλησης. Για δικούς τους λόγους εκείνοι επέλεξαν να μην κάνουν τίποτε και η γεώτρηση συνεχίζει την αδιάλειπτη λειτουργία της ενώ οι πηγές αρκούνται στα, όποια και όποτε ο καιρός το επιτρέπει, περισσεύματα.

Πολλά μπορεί κανείς να παρατηρήσει με αφορμή την παραπάνω ιστορία. Παραθέτουμε μερικές μόνο σκέψεις και ερωτήματα προς προβληματισμό: Ο Δήμος επικαλούμενος το δημόσιο συμφέρον, δηλαδή τις “ανάγκες” των πολλών προέβη στην εύκολη λύση αντί να νοικοκυρέψει τη διαχείριση επισκευάζοντας τις διαρροές, επιμελούμενος τις καταμετρήσεις και εφαρμόζοντας μια μελετημένη και κοινωνικά δίκαιη τιμολογιακή πολιτική. Από την άλλη πάλι, δεν εμπίπτει στη σφαίρα του δημοσίου συμφέροντος η διατήρηση των πηγών και της βλάστησης, πόσω μάλλον αφού μια από αυτές είναι η εμβληματική Εγκρεμνίστρα, εξαίσιο αξιοθέατο μιας από τις ωραιότερες πεζοπορικές διαδρομές, τμήμα της πιστοποιημένης διαδρομής Andros Route; (http://www.androsroutes.gr/el/andros-route/) Δεν απαιτείται περίσκεψη, κοινωνικός διάλογος και στοιχειώδης προγραμματισμός όταν οι ενέργειές μας συνεπικουρούμενες από πρωτόγνωρα τεχνικά μέσα μπορούν μέσα σε λίγα χρόνια να επαναδιαμορφώσουν ισορροπίες αιώνων;

Συμπεράσματα-Προτάσεις