Από το αρχείο της χωματερής, κάποιες πληροφορίες για τους νερόμυλους της Άνδρου. Του Γιώργου Σπέη
Οι γενικεύσεις και μάλιστα από λανθασμένη γνώση έχουν επικρατήσει στο Λαϊκό Πολιτισμό της Ελλάδας. Επίσης η τεχνολογία συνεχώς είχε εξέλιξη και δεχόταν επιρροές από διάφορα μέρη, ειδικά την εποχή που η οικονομία της Ελλάδας και ειδικά της Άνδρου εντάσσεται στην παγκόσμια οικονομία. Είναι ανάγκη, λοιπόν, να ξαναχτίσουμε αυτή τη γνώση με πληροφορίες που υπάρχουν σκόρπιες σε μνήμες και έγγραφα.
Ξεκίνησα να μελετάω κάποια έγγραφα από την εποχή της Κατοχής, θεωρώντας ότι ένας νερόμυλος μπορεί να παράγει 1200 οκάδες αλέσματα την ημέρα. Αυτό τουλάχιστον είναι διαδεδομένο στο Internet αλλά και σε διάφορα βιβλία και άρθρα. Είναι βέβαια πολύ συνηθισμένο ο ένας να αντιγράφει τον άλλο δημιουργώντας μια τελείως στρεβλή εικόνα. Τελικά δεν προσπάθησα να βρω ποιος είναι αυτός που το ξεκίνησε, πως το στήριξε και κάτω από ποιες συνθήκες. Φυσικά υπάρχει, αν όχι πάντα, η διευκρίνιση ότι η παραγωγή εξαρτάται από το ύψος της υδατόπτωσης, από τη παροχή, τι μέγεθος είχαν οι μυλόπετρες, πόση ώρα είχε νερό και πόση ώρα τον λειτουργούσε ο μυλωνάς. Η πραγματική όμως παραγωγή πρέπει να ήταν κάτι τελείως διαφορετικό από μύλο σε μύλο. Δυστυχώς σήμερα αυτό είναι πολύ δύσκολο αν όχι αδύνατον να διαλευκανθεί.
Μύλος στη Πέρα μπάντα
Τη θέση μου αυτή θα την στηρίξω σε πληροφορίες από κάποια χειρόγραφα, που μελετώντας τα προσπάθησα να βγάλω μια άκρη. Παράλληλα ένα άλλο θέμα με απασχόλησε λόγω των στοιχείων που ερευνούσα. Αυτό είναι το θέμα της δημιουργίας των μεταλλικών τμημάτων ενός μηχανισμού, όπως η φτερωτή ενός μύλου ή μια πρέσα ελαιοτριβείου, που ένας απλός σιδεράς του χωριού ήταν αδύνατον να κατασκευάσει. Ο λόγος είναι ότι χρειαζόταν χυτήριο. Πόση γνώση υπήρχε στην περιφέρεια;
Στον αρχείο, λοιπόν, του Δήμου Άνδρου, ανάμεσα σε διάφορα έγγραφα, βρέθηκε κατάσταση της παραγωγής κάποιων νερόμυλων για να φορολογηθούν με παρακράτημα σε είδος. Επίσης, εκτός αρχείου, σώζεται «Το Βιβλίο ποσών αλευρόμυλου», της ιδίας εποχής, και «Το Βιβλίον Εργασιών», μερικά χρόνια νωρίτερα, του Βασίλη Στ.Ραϊση. Είναι η εποχή της Κατοχής, που οι ιταλικές αρχές παρακολουθούσαν όλη τη παραγωγή και μεταποίηση τροφίμων σε όλη τη χώρα. Τα στοιχεία αν και είναι πολύ λίγα μας δίνουν κάποιες πληροφορίες, που θα βοηθήσουν να σχηματίσουμε μια άποψη τόσο για την εποχή εκείνη όσο και για ουσιαστικά τη τελευταία εποχή, αναλαμπή, λειτουργίας των μύλων. Μετά το πόλεμο και μέχρι το 1960 είχαν όλοι πάψει να λειτουργούν. Σημειώνεται από το Ανδριακό ημερολόγιο του 1926 αναφέρονται 42 μύλοι εκτός της Φάμπρικας1, εκ των οποίων 35 νερόμυλοι και 7 ανεμόμυλοι 2. Θα μπορούσαμε να υποθέσουμε ότι 15 χρόνια αργότερα η εικόνα δεν πρέπει να έχει αλλάξει πολύ, γιατί σίγουρα γνωρίζουμε νερόμυλοι αλλά και ανεμόμυλοι σε άλλες περιοχές του νησιού δούλευαν στην Κατοχή. Έτσι από τα χειρόγραφα που θα εξετασθούν έχουμε μια μερική εικόνα της λειτουργίας των μύλων το 1941. Παράλληλα από αυτά θα προσπαθήσω να απαντήσω στα δύο βασικά ερωτήματα, που αρχικά έθεσα.
Τα έγγραφα από το αρχείο του Δήμου
Αυτά είναι σελίδες χειρόγραφες όπου αναφέρεται η ποσότητα σε οκάδες, η υπογραφή και το όνομα αυτού που έφερε τα αλέσματα και η παρακράτηση. Αναλυτικά έχουμε:
- Στη περιφέρεια Λαμύρων μύλοι Στραπουριών, του:
– Φρατζέσκου Φούντου
– Νικόλαου Κοραχάη
– Μιχαήλ Περτέση
– Νικόλαου Μανδαράκα
– Νικόλαου Βαλμά
Από αυτούς έχουμε αναλυτικά για τους τρεις πρώτους τα ονόματα των πελατών και τα αλέσματα, και για όλους μια συγκεντρωτική κατάσταση. Δεν αναφέρεται ημερομηνία ή αν η παραγωγή είναι μιας μέρας. Υπάρχει όμως μια ημερομηνία όπου αναφέρεται το παρακράτημα στο μύλο του Θεοδόση Περτέση, 1 Αυγούστου 1941 και το υπογράφει ο επόπτης εφοδιασμού, πιθανόν ο φαρμακοποιός Λ. Β. Κασιμάτης. Αυτό τεκμαίρεται από την υπογραφή του και από το γεγονός ότι οι καταστάσεις βρίσκονται πάνω σε χαρτί με τη φίρμα του.
- Στη περιφέρεια Μεσαριάς μύλοι του:
– Νικόλαου Στρατή
– Μ.Λάβδα
– Θ.Φυρίου
Εδώ όλα είναι αναλυτικά και οι τρεις καταστάσεις έχουν ημερομηνία 2 Αυγούστου 1941. Η επικεφαλίδα στις καταστάσεις αναφέρει: «Κατάστασις εμφαίνουσα τα αλεσθέντα ποσά παρά τον άνω Μύλο και την καταβληθείσα αξία εις τους δικαιούχους.»
Οι ποσότητες που έχουν καταχωρηθεί παρουσιάζονται στον ακόλουθο πίνακα:
| οκάδες | πελατές | μέσος όρος | |
| Φρατζέσκος Φούντος | 49,5 | 27 | |
| Νικόλαος Μανδαράκας | 138,5 | – | – |
| Νικόλαος Κοραχάης | 147,5 | 48 | 3,1 |
| Μιχαήλ Περτέσης | 60 | 36 | 1,7 |
| Νικόλαος Βαλμάς | 115 | – | – |
| Νικόλαος Στρατής | 144,3 | 61 | 2,4 |
| Μ.Λάβδας | 253,55 | 99 | 2,6 |
| Θ.Φυρίου | 336,25 | 138 | 2,4 |
| ΣΥΝΟΛΟ | 1244,6 | 409 | * 2,4 |
| * μέσος όρος των 6 μύλων |
Μύλος στις Στραπουριές
Βλέπουμε, λοιπόν, μια αρκετά μεγάλη διαφορά από μύλο σε μύλο. Επίσης αν και έχουν μια ημερομηνία καταχώρησης δεν αναφέρεται αν το άλεσμα έγινε σε μια μέρα ή είναι σε περισσότερες. Πολλή μεγάλη διαφορά υπάρχει στον αριθμό των πελατών αλλά και στη ποσότητα από πελάτη σε πελάτη.
| οκάδες | πελάτες | οκάδες |
| 47 | <1 | |
| 1>= | 159 | <2 |
| 2>= | 84 | <3 |
| 3>= | 54 | <4 |
| 4>= | 30 | <5 |
| 5>= | 13 | <6 |
| 6>= | 14 | <7 |
| 7>= | 3 | <8 |
| 9>= | 3 | <10 |
| 10>= | 1 | <11 |
| 12>= | 1 | <13 |
| σύνολον | 409 |
Για τους 6 μύλους, που έχουμε στοιχεία, περισσότεροι από τους μισούς πελάτες άλεσαν λιγότερο από δύο οκάδες, που είναι κάτω από το μέσο όρο. Η ποσότητα είναι πολύ μικρή. Είναι ποσότητα, ανάλογα με την οικογένεια, για μία ημέρα μέχρι μια βδομάδα ψωμί.
Η τιμή ανά οκά αναφέρεται 13 δραχμές σε όλες τις καταστάσεις. Ο στόχος των καταστάσεων είναι ο υπολογισμός σε δραχμές της παρακράτησης που αναγράφεται αναλυτικά και συγκεντρωτικά σε κάθε κατάσταση για να πληρώσει το παρακράτημα ο κάθε πελάτης, που υπογράφει στη κατάσταση. Κάποιοι δεν υπογράφουν καθόλου και σε κάποιους υπογράφει άλλος γράφοντας αγράμματος. Επίσης δεν υπογράφει πάντα ο δικαιούχος αλλά κάποιοι άλλοι.
Οι παραγωγικές δυνατότητες ενός νερόμυλου εξαρτώνται, όπως είπαμε, από πολλά πράγματα. Όμως η ταχύτητα περιστροφής δεν μπορούσε να ξεπεράσει τις 120 στροφές/λεπτό 3 αν δεν ήθελε να βγάλει κακής ποιότητας αλεύρι καίγοντάς το. Σίγουρα μπορούσε να έχει λιγότερες στροφές αλλά αυτό αν δεν τον εμπόδιζε η παροχή νερού δεν συνέφερε. Θεωρούμε από τις ποσότητες στις καταστάσεις, ότι κατά πάσα πιθανότητα αναφέρονται σε μια συγκεκριμένη ημέρα λειτουργίας.
«Το βιβλίο ποσών αλευρόμυλου» του Βασίλη Στ.Ραΐση
Το βιβλίο είναι ένα τετράδιο, που έχει σχεδιασμένα στο εξώφυλλο:
«ΜΗΧΑΝΟΥΡΓΙΚΟΝ ΕΡΓΟΣΤΑΣΙΟΝ ΚΑΙ ΑΛΕΒΡΟΜΗΛΟΣ ΒΑ. ΣΤ. ΡΑΪΣΗ»
καθώς και «ΒΙΒΛΙΟΝ ΠΟΣΩΝ ΑΛΕΒΡΟΜΗΛΟΥ» μέσα σε κύκλο με ένα σταυρό.
Υπάρχουν καταχωρήσεις από 16/6/1941 μέχρι 4/8/1941 βάση των θεωρήσεων από τον επόπτη, που είναι ο ίδιος παντού και πιθανόν όπως και στο προηγούμενο να είναι ο Κασιμάτης. Δυστυχώς οι καταχωρήσεις καλύπτουν περισσότερο της μιας μέρας έτσι δεν μπορούμε να καθορίσουμε την ημερήσια παραγωγική δυνατότητα του μύλου από αυτά τα στοιχεία.
Το βιβλίο έχει σαν στόχο τη καταχώρηση των κρατήσεων σε οκάδες για τη Κοινότητα αλλά και τη πληρωμή του μυλωνά. Οι κρατήσεις για την Κοινότητα είναι πάντα σε ποσότητα αλέσματος ενώ για τον μύλο κάποτε είναι σε χρήμα.
Ο αλευρόμυλος είναι ο πετρελαιοκίνητος μύλος του Ραΐση στο Μηχανουργείο στις Πλακούρες (Παράρτημα Α). Η ικανότητα του μηχανουργείου είχε αναβαθμισθεί με την απόφαση από το Υπουργείου Ναυτικών 34970/27/12/1932 να μπορεί να εξετάζει και να εκδίδει πιστοποιητικά μετά από εξετάσεις ατμομηχανικών Γ’. Σημειωτέο το μηχανουργείο μπορούσε να εκτελεί επισκευές ατμομηχανών ατμόπλοιων μετά από έλεγχο του Υπουργείου και την αναφορά 2896/1930. Είχε λοιπόν δυνατότητα και αποδεδειγμένη γνώση για τη υποστήριξη της λειτουργίας του πετρελαιοκίνητης μηχανής.
Ο Σταμάτης Δ. Ραΐσης στη διαθήκη του το 1925 αναφέρει «μια μηχανή πετρελαίου ομοίως και αλεβρόμηλον, τα δύο αυτά μηχανήματα» (Παράρτημα Β). Παρ’ όλα αυτά η εμπειρία και γνώση της οικογένειας πάει αρκετά χρόνια πριν με αποδεικτικό στοιχεία τη συμμετοχή του Ραΐση στα Δ’ Ολύμπια το 1888 στο Ζάππειο, όπου αναφέρεται στο πίνακα εκθετών με το ελαιοπιεστήριό του. Εδώ είναι άξιον απορίας σε εποχή πριν η ανδριώτικη ναυτιλία μπει στον ατμό ο Ραΐσης είχε μηχανουργείο στο Νιμπορειό της Άνδρου.
Τα αλέσματα σε συντριπτική πλειοψηφία είναι κριθάρι και μερικές φορές είναι καλαμπόκι ή σιτάρι. Η αναλογία είναι 3,53% σιτάρι 4 και 0,38% καλαμπόκι, πράγμα ενδεικτικό των καλλιεργειών εκείνη την εποχή στο νησί. Η συνολική ποσότητα αλεσμάτων είναι 5.291 οκάδες για ένα διάστημα 50 ημερών, ήτοι 106 οκάδες ανά ημέρα. Ημερήσια στοιχεία παραγωγής έχουμε για τις πρώτες ημέρες. Φαίνεται ότι επειδή δεν είχε μεγάλη σημασία για το σκοπό που κρατούσαν τις πληροφορίες γρήγορα εγκαταλείφθηκε αυτό. Έτσι έχουμε:
Ημερομ. οκάδες
| 16/6/1941 | 109 |
| 17/6/1941 | 328 |
| 20/6/1941 | 183 |
| 21/6/1941 | 90 |
| 23/6/1941 | 44 |
| 25/6/1941 | 60 |
| 27/6/1941 | 55 |
| 28/6/1941 | 164 |
| 29/6/1941 | 9 |
| 30/6/1941 | 47 |
Από αυτό βλέπουμε ότι μπορούσε να αλέσει από 9 μέχρι 183 οκάδες (οι 328 οκάδες πρέπει να αναφέρονται σε τρεις ημερομηνίες και παραβλέπεται). Αυτό είναι συγκρίσιμο με τους νερόμυλους. Οι πελάτες σε όλο το διάστημα ήταν 420, αριθμός συγκρίσιμος με τους μικρούς νερόμυλους. Η μόνη πραγματική διαφορά είναι στις ποσότητες που οι πελάτες πήγαιναν να αλεσθούν. Ο μέσος όρος είναι 13 οκάδες ανά πελάτη με ελάχιστο 1 οκά και μέγιστο 90 οκάδες. Μόνον ένας πελάτης πήγε με ποσότητα κάτω από 2 οκάδες! Η εξήγηση ουσιαστικά είναι τεχνική βάση των προδιαγραφών της πετρελαιοκίνητης μηχανής του αλευρόμυλου. Παράλληλα δεν συνέφερε να λειτουργήσει ο μύλος για πολύ μικρές ποσότητες. Έπρεπε να συγκεντρωθεί μια κρίσιμη ποσότητα για να ξεκινήσει. Εδώ βέβαια υπάρχει ένα ερώτημα για τις 9 οκάδες, που μάλλον μπορεί να απαντηθεί από τις ακόλουθες πληροφορίες.
Στο εσώφυλλο του πίσω εξώφυλλου αναφέρονται:
Αλέσματα Κοινότητος
17/6/41 οκάδες 128
30
20/6/41 109
267
Κοινότητος 28/7 101 200
29/7 103
30/7 102
31/7 101
Αυτό αλλάζει τη εικόνα για την λειτουργία του αλευρόμυλου. Έτσι προστίθενται άλλες 100 περίπου οκάδες ανά ημέρα και έχουμε ποσότητα να πλησιάζει τις 200 οκάδες κατά μέσο όρο.
Η παρακράτηση είναι 5% για τη Κοινότητα και άλλα 5% για τα δικαιώματα του μυλωνά. 138 από τους πελάτες πληρώνουν το μυλωνά με χρήμα, δηλαδή το 1/3 και το υπόλοιπο σε είδος. Αυτοί κατά μέσο όρο έχουν αλέσματα 5 οκάδων με μέγιστο τις 20 οκάδες, είναι δηλαδή αυτοί με τις πιο μικρές ποσότητες
Σε άλλο έγγραφο (από το αρχείο του Δήμου) του Προέδρου της Κοινότητας Στενιών από 5/12/1942 αναφέρονται 1200 οκάδες κριθάρι να πηγαίνουν στο μύλο του Ραΐση με αγωγιάτη από την αποθήκη της Κοινότητας (Είναι η εποχή που έχει μεταφερθεί ο μύλος μέσα στη Φάμπρικα, Παράρτημα Α). Το κριθάρι ήταν από το παρακράτημα. Το κόστος μεταφοράς ήταν 3 δραχμές η οκά. Επίσης μεταφορά 450 οκάδων καλαμποκάλευρου με αγωγιάτη προς 10 δραχμές η οκά. Η Φάμπρικα, όταν δούλευε, μπορούσε να αλέσει 6000 οκάδες 5. Εδώ όμως δεν γνωρίζουμε την παραγωγική ικανότητα του συνδυασμού φτερωτής και γραναζιών της Φάμπρικας με το μηχανισμό του μύλου του Ραΐση.
Σε αχρονολόγητο έγγραφο (από το αρχείο του Δήμου) αναφέρεται η παραγωγή σιτηρών ολοκλήρου του νησιού. Πρέπει να είναι από την ίδια εποχή. Βλέπουμε συνολική παραγωγή 484.000 οκάδες με απόδοση 1 προς 3 (2,94).
| σπόρος | απόδοση | παρακράτημα | α/σ | απόδοση/παρ | |
| Βουρκωτή | 7611 | 13908 | 938 | 1,83 | 6,7 |
| Στενιές | 1250 | 5225 | 722 | 4,18 | 13,8 |
| Αποίκια | 3472 | 9350 | 1548 | 2,69 | 16,6 |
| Κατάκοιλος | 4068 | 9960 | 1393 | 2,45 | 14,0 |
| Λάμυρα | 3108 | 11574 | 1650 | 3,72 | 14,3 |
| Μεσαριά | 13936 | 41714 | 4079 | 2,99 | 9,8 |
| Κόρθι | 6833 | 33495 | 4347 | 4,90 | 13,0 |
| Βιτάλι | 6415 | 12980 | 1071 | 2,02 | 8,3 |
| Όρμος Κορθίου | 5335 | 14420 | 2360 | 2,70 | 16,4 |
| Παιλαιοκάστρου | 5133 | 38680 | 6544 | 7,54 | 16,9 |
| Φελλός | 7550 | 14520 | 1893 | 1,92 | 13,0 |
| Άρνη | 5171 | 16282 | 2521 | 3,15 | 15,5 |
| Μακροτάνταλο | 26990 | 47700 | 4633 | 1,77 | 9,7 |
| Παλαιοπόλεως | 16300 | 24285 | 2238 | 1,49 | 9,2 |
| Μπατσί | 2090 | 5360 | 1016 | 2,56 | 19,0 |
| Καπαριά | 6040 | 34500 | 5574 | 5,71 | 16,2 |
| Απροβάτου | 5650 | 42305 | 6237 | 7,49 | 14,7 |
| Συνετί | 8600 | 12720 | 940 | 1,48 | 7,4 |
| Πιτροφός | 6100 | 32300 | 4221 | 5,30 | 13,1 |
| Άνω Γαύριο | 3750 | 12020 | 1332 | 3,21 | 11,1 |
| Γαύριο | 8215 | 20745 | 2125 | 2,53 | 10,2 |
| Αμόλοχος | 4700 | 9910 | 965 | 2,11 | 9,7 |
| Άνδρος | 3050 | 10420 | 1752 | 3,42 | 16,8 |
| Κοχύλου | 3415 | 9865 | 1111 | 2,89 | 11,3 |
| Σύνολο | 164782 | 484238 | 61210 | 2,94 | 12,6 |
Από αυτή τη ποσότητα των 484.238 οκάδων αν κάθε μέρα άλεθαν, τότε θα χρησιμοποιούσαν 1326 οκάδες ανά ημέρα. Αλλά απ’ ότι φαίνεται η παραγωγική δυναμικότητα των μύλων μαζί με τον πετρελαιοκίνητο μύλο του Ραΐση ήταν σίγουρα πολύ μεγαλύτερη. Βέβαια γνωρίζουμε ότι ούτε δούλευαν όλοι οι μύλοι όλες τις εποχές αλλά και δεν έφθαναν το μέγιστο της ικανότητάς τους. Από αυτά ακόμα και αν αγνοήσουμε την ύπαρξη του μύλου του Ραΐση πάλι η ποσότητα αυτή για 42 μύλους είναι πολύ μικρή.
Βιβλίον Εργασιών Β.Ραΐση εν Άνδρω
Το βιβλίο περιέχει καταχωρήσεις από 2/10/1933 μέχρι 4/6/1938 για διάφορες εργασίες. Συνολικά 68 εργασίες που αφορούν διάφορες επισκευές αντλίας και πετρελαιοκινητήρων, χύτευση καμπάνας, κατασκευή (περιλαμβάνει και χύτευση) και επισκευή μαγγάνων, ελαιοτριβείων, ανεμαντλιών και κατασκευή φτερωτής νερόμυλου. Ειδικά η γνώση της χύτευσης της ελαιόπρεσας είναι αυτή που ανέδειξε τον Ραΐση στην Δ’ Ολυμπιάδα. Ασχολείται, επίσης, με την επισκευή της Ηλεκτρικής της Χώρας, της πετρελαιομηχανής της ύδρευσης της Χώρας, κάποιες επισκευές σε ατμόπλοια, αναμετάλωση σε τριβέα στρόφαλου μηχανών, κατασκευή εμβόλων και κυλίνδρων μηχανών, κατασκευή ατμαγωγών, τέλος επισκευή οδοστρωτήρα για το δρόμο του Γαυρίου-Χώρας.
Από τον Αύγουστο του 1938 μέχρι τον Αύγουστο του 1943 περιέχει το παρουσιολόγιο ενός μαθητευόμενου στο εφαρμοστήριο που παίρνει τελικά το πιστοποιητικό του. Το παρουσιολόγιο είναι θεωρημένο ανά σελίδα με σφραγίδα και υπογραφή από το Λιμεναρχείο. Επίσης αναφέρεται και η αμοιβή του μαθητευόμενου, που αυξάνεται καθώς αποκτά εμπειρία, ξεκινώντας από 200 δραχμές και φθάνοντας τις 1440 στο τέλος.
Οι πελάτες του μηχανουργείου μέσα σε τεσσεράμισι χρόνια είναι από τη περιοχή της Χώρας και φθάνει μέχρι το Μπατσί αλλά και Κοχύλου, Αηδόνια και Καππαριά στη περιοχή Κορθίου. Ουσιαστικά πρακτικά καλύπτει το μεγαλύτερο παραγωγικά σημαντικό μέρος του νησιού.
Συνοπτικά στο τομέα μύλοι-λιοτρίβια το διάστημα που έχουμε πληροφορίες, κατασκευάζει και επισκευάζει 11 μάγγανα, κατασκευάζει 10 ελαιοτριβεία, επισκευάζει μια αντλία ελαιοπιεστηρίου, 2 φτερωτές νερόμυλων, επισκευάζει 4 ανεμαντλίες (Παράρτημα Γ).
Έχοντας υπ’ όψη ότι αναφέρονται το 1926 104 λιοτρίβια εκ των οποίων ένα ατμοκίνητο στα Λιβάδια, του Αστρά, με ένα εκατομμύριο οκάδες λαδιού 6, βλέπουμε ότι μέσα στο μικρό χρονικό διάστημα των τεσσεράμισι χρόνων έχει κατασκευάσει τα 10 από τα 104. Χωρίς να γνωρίζουμε πόσα συνολικά είχε κατασκευάσει. Από επιτόπια έρευνα, γνωρίζουμε ότι είχαν εισαχθεί από τον Πειραιά χυτοσιδηρά πιεστήρια ελαιοτριβείου, που ουσιαστικά ήταν ο ανταγωνισμός. Ποια ήταν η αναλογία όμως δεν γνωρίζουμε.
Γυρίζοντας τώρα πίσω στα δύο ερωτήματα μπορούμε να πούμε τα εξής σαν συμπέρασμα:
- Ένας νερόμυλος μπορούσε να λειτουργήσει με πολύ μικρές ποσότητες αλέσματος. Παράλληλα η παραγωγική ικανότητα των μύλων ενός τόπου θα κάλυπτε τις ανάγκες της παραγωγής σε αλέσματα. Ακόμα και αν υποθέσουμε ότι γίνονταν μεγάλες εισαγωγές σε αλέσματα που πήγαιναν στους μύλους, όπως στη περίπτωση κατασκευής της Φάμπρικας, πάλι 42 μύλοι έστω και να δούλευαν τις μισές μέρες το χρόνο αν άλεθαν μόνον 100 οκάδες την ημέρα ο καθένας χρειάζονταν μια ποσότητα σχεδόν διπλάσια της παραγωγής της Άνδρου. Να σημειώσουμε εδώ ότι η Άνδρος εκείνη την εποχή είχε ήδη ανεπτυγμένη ναυτιλία, η καλλιέργεια της γης είχε μειωθεί γιατί ο αγροτικός πληθυσμός είχε αρχίσει να ασχολείται σε μεγάλο βαθμό με τη θάλασσα. Μόνον η έλλειψη τροφίμων λόγω Κατοχής είχε αναγκάσει την αύξηση της καλλιέργειας της γης. Έτσι αν υποθέσουμε ότι έκρυβαν τρόφιμα και ότι είχε αυξηθεί η παραγωγή, πάλι η ποσότητα 100 οκάδες την ημέρα είναι εξαιρετικά χαμηλό και δεν μπορεί να συγκριθεί με τις 1200 οκάδες που αναφέρεται γενικά για τους νερόμυλους. Όλο αυτό μας υποψίαζει ότι οι δυνατότητες ενός νερόμυλου, τουλάχιστον στην Άνδρο, ήταν πολύ διαφορετικές από αυτό που είναι διαδεδομένο. Πολύ βάσιμα, λοιπόν αυτό θα πρέπει να πάψει να αναφέρεται.
- Η κατασκευή χυτών τμημάτων μηχανών έξω από τα βιομηχανικά κέντρα της Ελλάδας και του εξωτερικού φαίνεται να έχει μια άλλη εικόνα. Η περίπτωση του μηχανουργείου Ραΐση από τουλάχιστον το 1888 και σίγουρα αρκετά πριν, βάζει νέα ερωτήματα για την εξέλιξη της τεχνολογίας στην Ελλάδα. Μπορεί να είναι η μοναδική περίπτωση, αν και χρειάζεται πολύ έρευνα για να διευκρινισθεί. Όπως και να ‘χει ο Σταμάτης Ραΐσης έφτιαξε χυτήριο στην Άνδρο πριν την έκρηξη της ατμοπλοΐας. Αυτό από μόνο του είναι μια πολύ ενδιαφέρουσα και σημαντική περίπτωση. Γνωρίζουμε ότι η δημιουργία της σιδερένιας βίδας στο Αιγαίο έγινε το 1844 από έναν Ιταλό στην Αγιάσο της Λέσβου 7. Ο Σταμάτης Ραΐσης το 1888 εξέθεσε τη πρέσα του στα Δ’ Ολύμπια. Πιθανόν η πρέσα του ελαιοτριβείου να είναι και ο λόγος της δημιουργίας του χυτηρίου, δηλαδή η αντιγραφή και κατασκευή μιας εξελιγμένης μηχανής, για την εποχή, ώστε να εξυπηρετεί τις αγροτικές ανάγκες της Άνδρου. Μάλιστα πρέπει να προσέθεσε κάτι καινούργιο για να έχει εκτεθεί στα Ολύμπια. Πρέπει, όμως, σαφέστατα να είχε μεγάλο ρίσκο. Τότε οι πρέσες ήταν εξ ολοκλήρου από ξύλο. Το κόστος της χυτής θα ήταν αρκετά μεγάλο για μια αγροτική κοινωνία που βασιζόταν κυρίως στην ανταλλαγή προϊόντων και όχι στο χρήμα. Τι ακριβώς συνέβη ανάμεσα στο 1844, που ο Σταμάτης Ραΐσης αν ήταν γεννημένος θα ήταν πολύ μικρός, και στο 1888 δύσκολα θα μάθουμε. Πάντως το αποτέλεσμα βοήθησε να επιταχυνθεί η τεχνολογική εξέλιξη στην οικονομία της Άνδρου. Άλλα μέρη αντίστοιχα όπως η γειτονική Κέα μπήκαν πολλά χρόνια αργότερα με πιο πρωτόγονες πρέσες και πιο απλές φτερωτές στους νερόμυλους 8. Σημαντικά σε αυτή την γνώση θα βοηθήσει η έρευνα στη δημιουργία της βιομηχανίας στην Άνδρο, που ξεκίνησε από τα τέλη του 19ου αιώνα με τη Φάμπρικα και τα άλλα δύο εργοστάσια μακαρονιών και όχι μόνον. Όλοι αυτοί χρειάστηκαν υποστήριξη από μηχανουργείο. Δυστυχώς όμως δεν έχουν βρεθεί στοιχεία μέχρι σήμερα για να ξεκαθαρισθεί αυτή η σχέση.
Ο Σταμάτης Ραΐσης
Υποσημειώσεις
- Φάμπρικα είναι το εργοστάσιο παρασκευής μακαρονιών του Εμπειρίκου με εισαγόμενα σιτηρά από το 1864 μέχρι το 1923. Στον Πόλεμο δούλεψε μόνο με το μύλο του Ραΐση.
- Οι ανεμόμυλοι που αναφέρονται πρέπει να είναι οι ταβλόμυλοι, Βάου και Σπέη, Ο ταβλόμυλος της Άνδρου.
- Σιγαλού σελ 14 και 44 και Νερόμυλοι Δυτικής Μεσαράς Κρήτης σελ 20.
- Το 1935 είχε διαπιστωθεί η καλλιέργεια σε μικρή κλίμακα του σιταριού. Τότε έγιναν προσπάθειες με νέες ποικιλίες, που προφανώς απέτυχαν, Παντελιά.
- Μουστάκα, Αι πλουτοπαραγωγικαί δυνάμεις της νήσου Άνδρου.
- Μουστάκα, Ανδριακό Ημερολόγιο.
- Σπέη, Τα λιοτρίβια και η ελιά στην Άνδρο, σελ 15.
- Σπέη, Το λιοτρίβι στη Τζιά και Σπέη, Η Τζιά, ο Πολιτισμός της και ο Επισκέπτης.
Παράρτημα Α
Πληροφορίες βασισμένες στη διήγηση του Ζάννε Ραΐση του Βασίλη 12/3/2013
Ο Σταμάτης είχε πάει στην Αγγλία, καθώς και οι γιοί του Βασίλης και Δημήτρης. Εκπαιδεύτηκαν σε κάποιο εργοστάσιο. Μετά ήρθαν και ανοίξανε το μηχανουργείο. Ο πατέρας είχε και δίπλωμα. Ο παππούς έστειλε τα δύο παιδιά το Βασίλη και το Δημήτρη. Ο Βασίλης είχε 5 παιδιά και 3 κορίτσια. Ο Δημήτρης σκοτώθηκε. Είχαν και ένα βαποράκι. Το είχανε πάρει κάποιοι με κρασιά και το είχαν κάνει νέτο και το πούλησε. Τότε με 2000 λίρες έπαιρνες ένα βαποράκι. Ο παππούς πέθανε όταν γεννήθηκα εγώ, 87 χρόνια. Ο πατέρας ήταν πολύ σκληρός. Είχε και τους 5 γιούς και τον τρέμανε.
Το χυτήριο έφτιαχνε και καμπάνες όπως της Παναγίας, του Αγίου Γεωργίου …
Φτιάχνανε γρανάζια, μέχρι ατμομηχανές. Ανεμαντλίες πριν από μένα. Η ανεμαντλία είχε ένα έκκεντρο που ανεβοκατέβαινε και ανέβαζε το νερό. Κατέβαινε κάτω μια βέργα και τραβούσε το πηγάδι και ανεβοκατέβαζε. Πρέπει να είχε και γρανάζια, μειωτήρα για να μη σπάσει.
Ο μύλος ήταν πετρελαιομηχανή. Ήταν της Climax, τώρα φτιάχνει μηχανές αυτοκινήτων. Το μύλο τον είχε αγοράσει ο πατέρας μου από μια έκθεση στην Αθήνα. Είχε πάει να πάρει τόρνους και τρυπάνια, και δεν ξέρω πως είχε αγοράσει και το μύλο από κει.
Ο μύλος είχε περίβλημα ξύλινο γύρω- γύρω. Από κάτω είχε ένα γρανάζι το οποίο ήτανε γωνιακό. Και γυρνούσε με άξονα από μέσα την επάνω πέτρα. Η επάνω γύριζε με κουκουβάγια και έκανε και μπαλαντζάρισμα. Με τη φυγόκεντρη δύναμη ερχότανε στα ίσα. Η μηχανή ήταν από την Αυστρία, την έφερε ο παππούς με τον πατέρα μου εδώ.
Το 1942, είχαμε μαγαζί κάτω [στο σπίτι στις Πλακούρες]. Ήταν 7 άτομα εδώ οικογένεια. Εμείς, επειδή δεν είχε πετρέλαιο τότε, μας ‘δίναν οι Ιταλοί λίγο, μετά μας το κόψανε. Τότε ήταν πείνα! Εσείς δεν τα ζήσατε αυτά! Να μην υπάρχει να φας ούτε μια ελιά! Το σκέφτηκε ο πατέρας μου να πάμε εκεί στις Στενιές. Να δουλέψουμε εκεί με το νερό. Τον πήγαμε στις Στενιές. Στις Στενιές ήταν μακαρονοποιείο. Τα είχανε αφήσει εκεί τότε αλλά υπήρχαν ακόμα πράγματα εκεί μέσα. Όταν πήγαμε δεν υπήρχε ούτε παράθυρο ούτε πόρτα. Τότε πετάγαν και σκουπίδια. Αλλά ότι μπορούσανε να πάρουνε τα είχανε πάρει, κάτι άξονες, κάτι κουζινέτα. Η ρόδα είχε κουβάδες. Όταν πήγαινε εμείς το κάτω μέρος είχε σκουριάσει και βάλαμε από κάτω ξύλα για επισκευή. Το ξύλο βάραινε με το νερό και πήγαινε γρήγορα. Από τη τροχαλία δώσαμε εμείς κίνηση με λουρί στο μύλο το δικό μας. Ο μύλος ήτανε μέσα στη Φάμπρικα.
Ο μύλος πήγαινε καμιά εβδομηνταριά στροφές το λεπτό αναλόγως το νερό. Αυτός ο μύλος δεν έκοβε το άγαλα μέσα, το έβγαζε όπως το πίτουρο. Δεν ήταν όπως οι νερόμυλοι εκεί πάνω, ήταν ολικής αλέσεως. Και μετά το κοσκινίζανε. Το έκοβε χοντρό. Το κοσκινίζανε οι πελάτες. Τότε δεν το ξέρανε ότι το άγαλα κάνει καλό. Τώρα αν το πατούσε πιο κάτω, θα το έκοβε, τι θα έκανε.
Άλεθε μέρα νύχτα. Παίρναμε 12%, 10% αναλόγως. Το καλοκαίρι ποτίζανε και κόβανε το νερό. Τη νύχτα κλέβανε το νερό. Το νερό ερχότανε από μέσα από το ποτάμι, κάτω από τα Απατούρια, από το γεφύρι το πρώτο επάνω, από εκεί παίρνανε τη Μπίλα.
Οι Ιταλοί ήξεραν για το μύλο, ήταν νόμιμη. Αλλά όταν έφευγαν από εκεί τους σταματούσαν και τους τα έπαιρναν.
Μείναμε εκεί από το 1942 μέχρι το 1947. Όταν πήγα εγώ στρατιώτης, τα αδέλφια μου ήταν στα καράβια, τα παρατήσαμε. Φέραμε τη πέτρα πίσω κυλώντας εδώ.
Η φάμπρικα κάηκε μετά, πολλά χρόνια που φύγαμε, το 64. Ήταν του Γιάννη του Γουλανδρή που ήταν βουλευτής.
Παράρτημα Β
Ο Σταμάτης Ραΐσης είχε αγοράσει από έκθεση στην Αθήνα τον αλευρόμυλο και την μηχανή. Αυτό έγινε πριν το 1925 γιατί αναφέρονται στην διαθήκη.
Τα στοιχεία της πετρελαιομηχανής από την ετικέτα στη βάση:
CLIMAX MOTOR
MARS-WERKE AG.
LIESING BEI WIEN?
500 PS FNr ?
Η μηχανή αυτή που σώζεται είναι σίγουρα αυτή που αναφέρεται στη διαθήκη. Είναι από την Αυστρία και μάλιστα από το προάστιο Liesing της Βιέννης. Η εταιρεία είναι η MARS-WERKE AG. Η ημερομηνία κατασκευής της μηχανής πρέπει να είναι πριν το 1926 (πράγμα που επιβεβαιώνει ότι αυτή είναι εκείνη που αναφέρεται στην διαθήκη του 1925) γιατί την 1/1/1926 η εταιρεία αλλάζει το όνομά της. Επίσης πρέπει να είναι μετά το 1919 γιατί τότε δημιουργείται η MARS-WERKE AG. Έτσι ο Σταμάτης Ραϊσης είχε αγοράσει πετρελαιομηχανή πολύ σύγχρονη και την εγκατέστησε στην Άνδρο.
Παράρτημα Γ
Οι εργασίες του μηχανουργείου Ραΐση
20/11/33 κατασκευή ενός μαγγάνου προς ύδρευση του κτήματος Γεωργίου Εμπειρίκου
03/01/34 κατασκευή ενός ελαιοπιεστηρίου Ιωάννου Στεφάνου
11/02/34 κατασκευή ενός ελαιοτριβείου Κωσταντίνου Βαλμά
11/03/34 κατασκευή ενός μαγγάνου Δημητρίου Γαριφάλου
15/04/34 κατασκευή ενός μαγγάνου Σίμου Γαβριήλ
02/06/34 κατασκευή ενός ελαιοτριβείου Γεωργίου Παλαιοκρασά
25/06/34 επισκευή ανεμαντλίας Πέτρου Γουλανδρή
23/08/34 επισκευή μαγγάνου Κωσταντίνου Εμπειρίκου
09/09/34 κατασκευή ελαιοπιεστηρίου Μιχαήλ Λουκρέζη
20/10/34 κατασκευή ενός ελαιοπιεστηρίου Νικολάου Καλογρίδου
04/01/35 κατασκευή ενός μάγγανου Πέτρου Μάνεση
21/03/34 επισκευή ανεμαντλίας Νικολάου Καΐρη
09/05/35 επισκευή μάγγανου Νικολάου Μωραϊτάκη
29/10/35 κατασκευή ενός μάγγανου Βασιλείου Γουλανδρή
20/12/35 επισκευή ανεμαντλίας κτήματος ?
10/04/36 κατασκευή ενός ελαιοπιεστηρίου Στρατή χωρίον Αλαδινού
14/06/36 κατασκευή ενός ελαιοτριβείου Δημητρίου Βαλμά
18/07/36 κατασκευή ενός μάγγανου Πέτρου Γουλανδρή
25/08/36 κατασκευή οδοντωτών τροχών ανεμαντλίας Νικολάου Καΐρη
10/10/36 κατασκευή τροχού πτερωτού αλευρομύλου χωρίον Κοχύλου
15/11/36 κατασκευή ενός ελαιοπιεστηρίου χωρίον Καππαριά
18/01/37 επισκευή ατμομηχανής ελαιουργείου χωρίον Μένητες
15/02/37 κατασκευή τροχού πτερωτού αλευρομύλου χωρίον Βουνί
18/03/37 κατασκευή ενός μάγγανου Δήμος Μπατσίου Τούντα
?/06/37 κατασκευή ενός ελαιοπιεστηρίου Δημητρίου Περτέση χωρίον Παλιαοπόλεως
12/08/37 κατασκευή μάγγανου νέου Βασιλείου Γαβριήλ
25/11/37 επισκευή αντλίας ελαιοπιεστηρίου (Ν.Κόκκινος?)
15/04/38 επισκευή μάγγανου Νικολάου Καΐρη
Βιβλιογραφία
– Βάου Ζαφείρη & Στέφανου Νομικού, Ο ανεμόμυλος στις Κυκλάδες, Δωδώνη, 1993.
– Δ’ Ολύμπια 1888, Κατάλογος Εκθετών, βιβλιοπωλείον Εστίας , Αθήνα 1888.
– Μουστάκα, Διονύση, Αι πλουτοπαραγωγικαί δυνάμεις της νήσου Άνδρου, Αθήνα 1924.
– Μουστάκα, Διονύση, Ανδριακό Ημερολόγιο, 1926, σελ 80.
– Νερόμυλοι Δυτικής Μεσαράς Κρήτης, Φυσικό Οικοσύστημα και Υδάτινο Δυναμικό, Μουσείο Κρητικής Εθνολογίας, Βώροι Κρήτης, 1985.
– Παντελιά, Δ. γεωπόνου, γ.γ. της Γ.Ε.Α, επιμέλεια, Δελτίον Γεωργικής Ενώσεως Άνδρου, εκδιδόμενον υπό της Γεωργικής Ενώσεως Άνδρου, αρ.3 Αθήνα 15/2/1935,.
– Σιγαλού, Μαρία, Οι Νερόμυλοι της Τζιάς, 1997.
– Σπέη, Γιώργου, Το λιοτρίβι στη Τζιά, 2012, ανέκδοτο.
– Σπέη, Γιώργου, Τα λιοτρίβια και η ελιά στην Άνδρο, Αναπτυξιακή Εταιρεία Άνδρου, Άνδρος, 2000.
– Σπέη, Γιώργου, Η Τζιά, ο Πολιτισμός της και ο Επισκέπτης, Μια προσέγγιση στο Πολιτιστικό τοπίο της νήσου Κέας, 2010, ανέκδοτο.
– Σπέη, Γιώργου, Ο ταβλόμυλος της Άνδρου, Μια λαϊκή μηχανή, μια τέχνη, μια εφεύρεση, Φίλοι του Μουσείου Ελληνικής Λαϊκής Τέχνης, Αθήνα 2012.
