Ένα εντυπωσιακό υδρευτικό έργο και ο οικισμός στ΄Αλαδινού. Του Νίκου Βασιλόπουλου

Ένα εντυπωσιακό υδρευτικό έργο και ο οικισμός στ΄Αλαδινού.

Ένα αξιόλογο έργο υδρεύσεως άγνωστο στο ευρύ κοινό παραμένει στα αζήτητα των γνώσεών μας σχετικά με την ηλικία, την ταυτότητα, την αρχική εξυπηρέτηση και τον κτήτορά του, ενώ ο υδρευόμενος οικισμός στ’ Αλαδινού παρουσιάζει μεγάλου ενδιαφέροντος ιδιαιτερότητες.

A’ Tο αυλάκι και η διαδρομή του   

Συγκεκριμένα υπάρχει ένα υδροδοτικό αυλάκι σκαμμένο κάτω από το σημερινό έδαφος. Για να εντοπισθεί πρέπει να σκαφθεί η γή ακόμη και κατά 2,50 μέτρα!! Τότε αντικρίζουμε ένα χαντάκι σκαμμένο στον βράχο με το χέρι και σε ωρισμένα σημεία χτισμένο, ώστε να μην υπάρχουν απώλειες του πολύτιμου νερού!! Αξιοσημείωτο είναι το βάθος του ορύγματος που υπερβαίνει αρκετά το μέτρο!! Ακολούθως -αυτό που επιπλέον εντυπωσιάζει είναι ότι- το όρυγμα σκεπάζεται με πολύ επιμέλεια με επίπεδες επιλεγμένες πέτρες ώστε να αποκλείεται η πτώση χωμάτων στο αυλάκι και να εξασφαλίζεται η μακροχρόνια απρόσκοπτη λειτουργία του. Η κατασκευή του έργου σε τόσο βάθος έναντι της στάθμης του εδάφους (όσο και αν έχει μεταβληθεί με την πάροδο του χρόνου) αποτελεί σοβαρή ένδειξη ότι αυτή επιδιώχθηκε ώστε να αποκλείεται η κλοπή του νερού, αφού για να επιτευχθεί κάτι τέτοιο θα έπρεπε να γίνει εκτεταμένη εκσκαφή (από τον επίδοξο υποκλοπέα), η οποία θα γινόταν αμέσως αντιληπτή από τους πάντες…

Από την έρευνα που πραγματοποίησα το νερό ξεκινά από πηγή στην περιοχή της Βαθειάς, σε ακίνητο του Μενητιανού κ. Κ.Μ.(και όχι μόνον;), ακολούθως κατεβαίνει, διασχίζει τον αμαξιτό κοντά στο άλλοτε βενζινάδικο Κόκκινου και συνεχίζει την πορεία του κατηφορίζοντας προς τ΄Αλαδινού. Σήμερα στην κατάληξή του έχει δημιουργηθεί μεγάλη δεξαμενή. Επίσης εξυπηρετεί αρδευτικά(;) τους ένθεν και ένθεν αγρούς. Να σημειωθεί εδώ ότι ο Κ.Μ. μου βεβαίωσε ότι το ακίνητο είχε αγορασθεί από την προγιαγιά του και ότι στο συμβόλαιο υπήρχε δουλεία διελεύσεως ποτιστικού ύδατος υπέρ τρίτου, το δε ποτιστικό νερό ήταν καλογερικό!!. Σημ.1

Το έργο εντοπίζεται να πηγάζει από την περιοχή Βαθειάς των Μενήτων και να καταλήγει  στ’ Αλαδινού, όπου συσσωρεύεται το νερό σήμερα στην γνωστή του δεξαμενή, συμπληρωμένο με ενδιάμεσες δύο χαβούζες. Σημ. 2

 Το αξιοθαύμαστο έργο του υπόγειου αυλακιού που είχε λαξευθεί με πικούνι σε τόσο μεγάλο βάθος από την επιφάνεια του εδάφους.

 Οι φωτογραφίες τραβήχτηκαν την δεκαετία του 1980 προκειμένου να γίνει ο απαραίτητος καθαρισμός και συντήρηση. Δεξιά δυστυχώς δεν γνωρίζω τον εργολάβο και τρίτος στην σειρά μόλος διακρινόμενος ο δικηγόρος Βασίλης Πομόνης. Πρώτος, απέναντι από τον φακό, με την τραγιάσκα και το τσιγάρο είναι ο Θεμιστοκλής Στεφάνου (πατέρας του π. Γιακουμή) που εργαζόταν εκεί. 

Ως προς το αυλάκι δύο στοιχεία είναι αναμφισβήτητα : πρώτον ή καταφανής παλαιότητα του έργου λόγω του τρόπου κατασκευής (λαξευμένου στο χέρι με πικούνι) και δεύτερον τού εντελώς απωθημένου τού έργου χρονικά στην λαϊκή μνήμη, απώτερου του 19^ου αι.

Η κατοίκηση και οικοδόμηση των οικιών του χωριού κατά μαρτυρίες των κατοίκων έγινε σε «ορατό» σχετικά παρελθόν, όπου μου αναφέρθηκαν ονόματα χωριανών των οποίων οι πρόγονοι απέκτησαν τα ακίνητα που ανήκαν άλλοτε στην Μονή Παναχράντου!!! (κ. Κούλα Ψαρρού)

Μαρτυρίες της ιδιοκτησιακής παρουσίας Κτημάτων της Μ. Παναχράντου στην περιοχή αναφέρονται στ’ Αλαδινού-Βακόνι και Καντουνάδα Αλαδινού. Σημ. 3

Ενώ ως αξιόλογοι δωρητές στην Μονή εμφανίζονται 6 μέλη Ροϊδη των και 4 των Μπίστη. Καταγράφονται και άλλοι δωρητές επίσης μεταξύ αρχοντικών επιθέτων, όπως οι Παρόδοι, όμως σήμερα μόνον ένα ακίνητο φέρει ονομασία αρχόντων, αυτό του Μπίστη (μαρτυρία Βασ. Δανιόλου).

 

B’ Iστορική ιδιοκτησιακή προσέγγιση του χώρου

Για να προσεγγισθεί η ηλικία του απαραίτητο είναι να ερευνηθεί ό,τι είναι σχετικό με την περιοχή.

Η κατάληξη του υπόγειου αυτού αγωγού στ΄Αλαδινού πρέπει αυτονόητα να ερευνηθεί ως προς την χρησιμότητα και τον χρόνο κατασκευής του έργου.

Αναφορικά με την περιοχή εντοπίζεται δικαστική διαμάχη προς τα τέλη του 16^ου αι. αμέσως μετά την τουρκική κατάκτηση το 1579.

1η   Δικαστική υπόθεση 15 Οκτ. 1584 Κάποιος Ανδρέας Κουτσονάδης κατέχει αμπέλι και δεντρόκηπο στο χωριό Αλαδινού και οφείλει χρήματα στον Γιάννη Λογοθέτη. Ωστόσο ο Ανδρέας Κουτσονάδης (δεν διαμένει στην Άνδρο) έχει ως πληρεξούσιο τον Αντώνη Καβαλλούρη, Γουβερναδόρο και εμίνη, τον εντεταλμένο των Οθωμανών στην Άνδρο. Η υπόθεση διευθετείται με την απόδοση των ακινήτων αυτών στον Γιάννη Λογοθέτη έναντι χρέους 9.000 άσπρων. Η υπόθεση εκδικάζεται από τον τοποτηρητή του Καδή στην Άνδρο Μουφετή Αμπτουλκερίμ γιο Κασίμ. Μάρτυρας Αντ. Αθηναίος, (ο οποίος ήταν γραφεύς του Γοβερναδόρου Καβαλλούρη…) Σημ. 4

2η   Δικαστική υπόθεση 24 Οκτ. 1585 Συνέχεια της προηγουμένης που παρουσιάζεται πιο διεξοδικά και εξελιγμένη. Μαθαίνουμε ότι τα ακίνητα είχαν αποδοθεί μόνον ως ενέχυρο δηλ. ως προς την χρήση τους. Ο Αντ. Καβαλλούρης για να αποπληρώσει το χρέος (τού Ανδρέα που καταγράφεται τώρα ως γιός Πέρρου) είχε αποδώσει στον Λογοθέτη, όχι μόνον τον δεντρόκηπο αλλά και δύο εργαστήρια μέσα στο Κάστρο. Με αυτά είχε εξοφλήσει το χρέος του κατά 7.500 άσπρα. Ακολούθως ο Καβαλλούρης πάλι πληρεξούσιος του Ανδρέα γιου Πέρρου ενάγεται από τον Λογοθέτη επειδή δεν εξόφλησε το υπόλοιπο του χρέους και καλείται για τούτο να φέρει μάρτυρες πράγμα που κάνει και έτσι επιβεβαιώνεται ότι ο Καβαλλούρης δεν είχε όντως εξοφλήσει το χρέος του. Σημ. 5

Και τα δύο έγγραφα προέρχονται από το Αρχείο της Μονής της Αγίας. Δεδομένης της πάγιας συνήθειάς τους οι μοναχοί κρατούσαν ό,τι χρειαζόταν που να αποδεικνύει την διαδικασία με την οποία τα ακίνητα είχαν περιέλθει στην Μονή μέσω της νέας δικαστικής οθωμανικής Αρχής. Ως εκ τούτου τα ακίνητα είχαν ακολούθως-κατά τα φαινόμενα-περιέλθει στην Μονή της Αγίας για τούτο και εντοπίσθηκαν στο Αρχείο της. Σημ. 6

Η Μονή Παναχράντου προ ετών. Διακρίνεται στο κέντρο το εντυπωσιακό καμπαναριό που δεν υπάρχει σήμερα. Στις μέρες μας έχουν γίνει πολλές νεωτεριστικές επεμβάσεις που έχουν αλλοιώσει την ανωτέρω εικόνα καθιστώντας την αναγνωρισημότητά της σχεδόν δυσχερή. 
 

(Πρέπει να θεωρείται βέβαιο ότι τα ανωτέρω ακίνητα περιήλθαν αργά ή γρήγορα στην Μονή της Αγίας. Υπάρχουν ωρισμένα στοιχεία που ίσως εξηγούν το πώς ακίνητα της Μονής της Αγίας περιήλθαν στην Μ. Παναχράντου. Ένα καταλυτικής σημασίας γεγονός προέρχεται από τις συνέπειες του 6^ου Τουρκοβενετικού πολέμου (1684-1699). Τότε οι κακές σχέσεις της Μονής της Αγίας με τους άρχοντες του Κάτω Κάστρου και η έκδηλη δυσφορία των Αρβανιτών -κυρίως του Αμολόχου, ήδη από την εποχή τού Ιωσήφ Νάσι- προς την Μονή, {μέγιστο γαιοκτήμονα της Β. Άνδρου και φοροσυλλέκτη όλων των Αρβανιτών για λογαριασμό των Οθωμανών}, διασαλεύονται επί τα χείρω άπαξ δια παντός. Γύρω στα 1700. Σημ. 7 Πιθανώτατα λοιπόν τότε δρομολογήθηκε η ιδιοκτησιακή αποχώρηση της Μονής της Αγίας από την «εχθρική» κεντρική Άνδρο. Και αμέσως μετά, με την εκποίηση του Μονυδρίου της Φυρόης, στο Νημπορειό, συντελείται η κύρια αναδίπλωση της Αγίας προς τα «οικεία» της βορειότερα εδάφη τής Άνδρου τα οποία ήδη κατείχε. Ομοίως αποχωρεί από τον παλαιό ναό του Αγ. Κυπριανού στα Τσυπρίνια Υψηλού που είχε υπάρξει μετόχιο της Μονής της Αγίας Σημ.8

Κάτοικοι Αλαδινού αλλά και Μενήτων έχουν την εμπεδωμένη εντύπωση ότι κατασκευαστές του έργου είναι οι μοναχοί της Παναχράντου. Αλλά δεν είναι τόσο γνωστές οι διαδοχικές προσαρτήσεις των Μονών της μιάς έναντι της άλλης: η προσάρτηση της Μονής της Αγίας στον Άγιο Νικόλαο (1894) και ακολούθως στην Μονή Παναχράντου (1896). Επίσης η Μονή της Αγίας έγινε μετόχιο της Μονής Αγ. Νικολάου (1927). Σημ.9 Αυτές είναι γνωστές λόγω του προσφάτου των αλλαγών. Ενδέχεται να υπήρξαν και άλλες προ της δημιουργίας του ελληνικού κράτους, που δεν καταγράφονται.

Μπορούμε βάσιμα να υποθέσουμε ότι η Μονή Παναχράντου εγκαθίσταται στον τόπο της περιοχής Αλαδινού μετά τις αρχές του 18^ου αι. 

Γ’  Μεταγενέστερες αρχειακές και άλλες πηγές

Στα Οθωμανικά Φορολογικά Κατάστιχα (Κτηματολόγιο) του 1670 το χωριό δεν υπάρχει!! Σημ.10 Το Κτηματολόγιο δεν μπορεί να αμφισβητηθεί ως προ τα αναφερόμενα χωριά του, ενώ ηχηρή είναι η απουσία του συνόλου των χωριών της Βόρειας Άνδρου, πλην Άρνης και Αμολόχου.

Τα ακίνητα που απέκτησε η Μονή στον πλέον απώτατο χρόνο από δωρεές, αγορές κ.λπ. εντοπίζονται στον 18^ο αι. και όχι πρωτύτερο.

Το 1700 διέρχεται από την Άνδρο ο διάσημος γιατρός και βοτανολόγος Pitton de Tournefort. Καταγράφει τα χωριά της Άνδρου και μέσα σ’ αυτά αναφέρει τ’ Αλαδινού!!

Το 1715 -1721 δημοσιεύεται το νέο Κτηματολόγιο των Οθωμανών. Όμως εδώ ξανά το Αλαδινού δεν αναφέρεται!! Σημ.11

Το 1740 ο Νικολός Λουρ. Ραφτάκης αφιέρωσε στην Μονή Παναχράντου στην περιοχή του Βακονίου, «περιβόλι όπου είχε εις τ’ Αλαδινού, με δένδρα νερόν και με την εκκλησίαν». Καταφανώς ο προσδιορισμός της θέσεως της αφιερώσεως γίνεται με αναφορά στον υπάρχοντα οικισμό του Βακονίου και όχι τ’ Αλαδινού για φαινομενικά αδιευκρίνιστο σε μας λόγο. Σημειωτέον ότι υπάρχει ήδη νερό στον τόπο. Σημ. 12.

Στο τελευταίο Κτηματολόγιο του 1815 έτους επιτέλους εμφανίζεται από τις Οθωμανικές Αρχές εγκαθιδρυμένος ο οικισμός Αλαδινού ώστε να φορολογηθούν οι κάτοικοί του!!

Σημ.13 

Στα Οθωμανικά Φορολογικά Κατάστιχα απουσιάζουν, πλην του Αμολόχου και της Άρνης όλοι οι οικισμοί της Βόρειας Άνδρου. Μας είναι γνωστό ότι προϋπήρχαν της Τουρκικής κατάκτησης αλλά το 1670 δεν εμφανίζονται… Δεδομένου ότι ο Ηγούμενος της Μονής της Αγίας αποδίδει φόρο που αντιστοιχεί πληθυσμιακά σε όλα τα αρβανιτοχώρια, προκύπτει εμμέσως πλην σαφώς ότι οι κάτοικοι της βόρειας Άνδρου αποδίδουν φόρους που καταλήγουν στον Ηγούμενο της Αγίας, πριν φθάσουν στα χέρια των Οθωμανών. Για τον ίδιο μη σαφή λόγο φαίνεται ότι ολόκληρος ο οικισμός Αλαδινού ακολούθησε την ίδια φορολογική διαδικασία, ως ανήκων στην Αγία, χωρίς να εμφανίζεται η ύπαρξή του στα εν λόγω Τουρκικά Κατάστιχα. Ακολουθείται η αυθαίρετη(; ) και προνομιακή τακτική της Αγίας έναντι των Οθωμανικών Αρχών μη εμφανίσεως του οικισμού στις Τουρκικές Αρχές..

   Η Αγία Τριάδα σήμερα. Ο ναός έχει ξανακτισθεί εν όλω ή εν μέρει. Τα εσωτερικά αρχιτεκτονικά στοιχεία το ιερού, με κάθε επιφύλαξη, ίσως προδίδουν επέκταση του παλαιού μικρότερου ναού βόρεια, νότια και δυτικά. Κάτω η ανατολική πλευρά.

Το 1889 η Μονή Παναχράντου ανταλλάσσει το ακίνητο που της είχε αφιερώσει ο Ραφτάκης και που μαθαίνουμε ονομαζόταν «Αγία Τριάδα» και περιείχε ναό, με ακίνητο στην περιφέρεια του χωρίου Αλαδινού. Το δε νέο απόκτημα, μέχρι τότε Νικ. Για. Στρατή, ονομάζεται «Παναγία η Αζάπισσα», χωρίς να μνημονεύεται ναός. Σημ.14

Τέλος εντύπωση προκαλεί το γεγονός ότι ακίνητο στ’ Αλαδινού που ανήκε στην Μονή ήδη ωνομαζόταν Αγία Τριάδα και ότι μέσα σ΄αυτό κτίσθηκε ο παλαιός μικρότερος ενοριακός ναός, τον οποίο διαδέχθηκε ο σημερινός ενοριακός…

Δ’  Το γεφύρι στ’ Αλαδινού.

Το γεφύρι δεν φαίνεται να αντιστοιχεί ως προς ανάγκες του οικισμού σε «ορατό» παρελθόν. Συγκεκριμένα δεν εντοπίζονται τεράστιες καλλιεργήσιμες εκτάσεις στις κλιτύες εκατέρωθεν του ποταμού, ούτε των Αλαδινιωτών ούτε των Περαχωριανών, τόσες και τόσο ευρέως οικονομικού ενδιαφέροντος ώστε να έχουν εξαναγκάσει τους αντίστοιχους χωριανούς να προβούν σε μία εξωφρενική δαπάνη κατασκευής γεφυριού. Οι αγροτικοί κλήροι είναι πολύ μικροί για μία τέτοια ενέργεια. Μόνον ένας μεγαλογαιοκτήμονας (ίσως και η Μονή) θα προχωρούσε σε ένα τέτοιο εγχείρημα.

Η καθ. κ. Αικ. Ρεβυθιάδου στο έργο της «Λίθινες τοξωτές γέφυρες της Άνδρο» το καταγράφει ως έργο των αρχών του 19^ου αι. Την ίδια άποψη μού εξέφρασε και η γνωστή, βραβευμένη από την Ακαδημία Αθηνών για το έργο της καταγραφής 1500 και πλέον γεφυριών ανά την Ελλάδα, κ. Εύη Μπεληγιάννη. (Οι περιφερόμενες τουριστικού ενδιαφέροντος πληροφορίες περί κτήσεως του γεφυριού το 1680 από τον Ηπειρώτη Κίτσο Ζώη και την συντεχνία του, στερούνται παντελώς παραπομπών και είναι έωλες). Υπάρχει η προφορική πληροφορία ότι το σημερινό γεφύρι αντικατέστησε παλαιότερο, πληροφορία η οποία χρήζει προσοχής. (πληρ. από κ. Ζάννα Ζαννή).Σημ. 15

  Άνω το εμβληματικό γεφύρι του Αλαδινού με το ήπια οξυκόρυφο ελλειπτικό τόξο του. Το γεφύρι έχει συμπεριληφθεί στα βιβλία της καθ. κ. Αικ Ρεβυθιάδου και των μελετητών κ.κ. Γιάννη και Εύης Μπεληγιάννη. Θεωρούν ότι είναι έργο των αρχών του 19ου αι. Κάτω σε κοντινή φωτογραφία φαίνεται ότι το γεφύρι είναι κτισμένο ”ξεροτρόχαλο”και ότι στην τελευταία καλή επισκευή-συντήρηση από τον έμπειρο εργολάβο κ. Παν. Μενδρινό διαπιστώθηκε ότι το κλειδί της καμάρας είναι από ξύλο!!! 

 

 

Η πατρότητα της δημιουργίας του αυλακιού       

Βάσει όλων των ανωτέρω προκύπτει ότι ο οικισμός που εμφαίνεται το 1584 προϋπήρχε της τουρκικής κατακτήσεως δηλ. προ του 1579.

Η θέση από την οποία προήλθε το νερό προσδιορίζεται στην περιοχή της Βαθειάς, περιοχής που ανήκε στην Μονή των Ιησουϊτών (όπως και χαμηλότερα η Κούμουλος Madona di Cumulo). Σημ.16 Οι τελευταίοι αναφέρονται διαδοχικά από τους περιηγητές Jean de Thevenot το 1655, Ellis Veryard το 1685, ο οποίος μιλά για ορθόδοξα και καθολικά μοναστήρια. Τέλος ο Vincenzo Coronelli το 1690 αναφέρει ότι εκεί κατοικούσαν οι Ιησουϊτες μοναχοί οι οποίοι πρέπει να είχαν πρόσφατα φύγει (μάλλον με την δυσμενή για τους Βενετούς κατάληξη του Τουρκοβενετικού πολέμου, οπότε έληξε και η προσωρινή κατοχή της Άνδρου από τους Βενετούς 1685-1699;). Σημ. 17

Ποιος διαδέχτηκε ιδιοκτησιακά τους Ιησουϊτες, που κατείχαν μέχρι τότε την Βαθειά, άρα και την πηγή του νερού ; Πιθανόν τότε αποκτήθηκε η χρήση του νερού για τ’ Αλαδινού, όπου όμως ήδη ήταν κατοικημένο από την μαρτυρία του 1584.

Άνω ο ναός του Αγ. Γεωργίου στην Βαθειά των Μενήτων. Ο ανωτέρω ναός πρέπει να θεωρείται ως το καθολικό της Μονής των Ιησουιτών, αφιερωμένος στην Αγ. Βενεράνδα ‘οπως μνημονεύεται από περιηγητές. Έχει τα ίδια χαρακτηριστικά με ναούς των βενετοκρατούμενων Κυθήρων, την Παναγιά στον Μυλοπόταμο και έναν κατεστραμμένο στο Κάστρο της Παληοχώρας από την διαβόητη σφαγή του Κάστρου από τους Οθωμανούς το 1537. Ο Αη-Γιώργης στην Βαθειά και ένας θυρεός. Κάτω το εσωτερικό του ναού του Αγ. Γεωργίου με λεπτομέρεια αγιογραφίας από τον χώρο του ιερού (αρχές του 13ου αι.).  

 

Η ευλογοφανής αυτή υπόθεση δεν προδικάζει ότι το πελώριο αυτό έργο υδρεύσεως έγινε για να τροφοδοτήσει τους Αλαδινιώτες (οι οποίοι ποτέ δεν θα είχαν εγκατασταθεί σε άνυδρο τόπο) και επομένως καθόλου δεν μπορεί να αποκλεισθεί ότι αυτό είχε πραγματοποιηθεί προς εξυπηρέτηση καλλιεργησίμων αγρών που ανήκαν σε Μονή (;), προ του 1700.

Συμπερασματικά:

α΄ το έργο συντελέσθηκε για να αρδευτεί η περιοχή, ανεξαρτήτως παρουσίας κατοίκων, ο δε χρόνος κατασκευής του ξεπερνά τους 3 αιώνες.

β΄Από όλα τα προαναφερθέντα διαφαίνεται ότι: ο οικισμός στ’ Αλαδινού είναι πιθανόν των τελευταίων ετών της Λατινοκρατίας (ελάχιστα προ του 1566) γεγονός που δεν δικαιολογεί την λάξευση του περίφημου υδρευτικού ορύγματος, παρά από ισχυρό παράγοντα.

γ΄ Η ανέγερση του γεφυριού στην θέση παλαιοτέρου που εξυπηρετούσε παλαιότερο βυζαντινό(;) οδικό δίκτυο δεν φαίνεται με τα παρόντα στοιχεία να συσχετίζεται με τον οικισμό..

Νίκος Βασιλόπουλος

Αρχιτέκτων-Ερευνητής

 

Σημειώσεις

1.Μαρτυρία κ. Βασίλη Δανιόλου και κ. Κώστα Μαγουλά

2, Παρόμοιο έργο υπάρχει εντός του οικισμού των Μενήτων, μεταξύ Πύργου Αντριάνας και Χαλκωματά με χαβούζα πλησίον. Μαρτυρία κ. Βασίλη Πομώνη και κ. Ιουλίας Χατζόγλου

3. 3.  Εμ. Καρπαθίου «Η εν Άνδρω Ιερά Μονή Παναχράντου» εκδ, Ν. Τιλπέρογλου Εν Αθήναις 1938 κεφάλαιο Δωρητών κτημάτων προς την Μονή.
4. 4.  Ως προς τον Καβαλλούρη που διετέλεσε Γοβερναδόρος της Άνδρου από το 1579-1585: Δ. Πολέμης «ανδριακά έγγραφα του 16^ουαι.» Ανδριακά Χρονικά 30 σ. 44 & Ηλίας Κολοβός « Όπου ήν Κήπος» Εκδ. Π.Ε.Κ. & Καϊρειος και Νίκ. Βασιλόπουλος «η οικογένεια Diapuli , το μονύδριο της Φυρόης και ο ιερομόναχος Συμεών» ΝΗΣΟΣ ΑΝΔΡΟΣ 2013/7 Εκδ. Τυπωθήτω σ. 152
5. 5. Υπάρχει στα Λάμυρα εξαιρετικό ακίνητο που φέρει την ονομασία Καβαλλούρι. Νικ. Περτέσης Επίσης στ’Καβαλλούρ’ έναντι του Μπισκοπειού:Πολέμης ΤοπωνυμικόνΠέταλον 6 1995 σ. 293-4
6. 6.  Για τα ακίνητα που αποκτήθηκαν από την Μονή της Αγίας πολλά είναι τα συμβόλαια και τα εν γένει έγγραφα, δικαστικές αποφάσεις κλ.π. που προέρχονται από το Αρχείο της Μονής και δημοσιεύθηκαν από τον Δ. Πολέμη στα έργα του«ανδριακά έγγραφα του 16^ουαι.» Ανδριακά Χρονικά 30 και «Οι αφεντότοποι της Ανδρου»  Πέταλον Παράρτημα 2  Εκδόσεις Καϊρείου.

(Εδώ απαραίτητο είναι να σταθούμε στα εξής: ότι ο Καβαλλούρης διορίζεται στην Άνδρο στην ανώτατη διοικητική θέση, πολιτική και δικαστική μέχρι να ρυθμιστεί το καθεστώς των Κυκλάδων από τον Σουλτάνο μετά την οθωμανική κατάκτηση (1579). Επίσης ότι ο Καβαλλούρης βρίσκεται πληρεξούσιος κάποιου Ανδρέα Κουτσονάδη(;) κατόπιν Ανδρέα του Πέρρου (πρόκειται περί του ιδίου), σημαίνει ότι ο εν λόγω Ανδρέας βρίσκεται εκτός Άνδρου. Εύλογα δημιουργείται το ερώτημα πότε ο Ανδρέας Κουτσονάδης είχε τον ικανό χρόνο να έρθει στην Άνδρο, να αποκτήσει ακίνητα (δεντρόκηπο, αμπέλι στ’ Αλαδινού και 2 εργαστήρια στο Κάστρο;), να φθάσει σε οικονομική αδυναμία και να έχει τέτοια οικειότητα με τις Αρχές ώστε να θέτει πληρεξούσιο το 1584 τον ίδιο τον Γοβερναδόρο της Άνδρου; Αυτό επιβεβαιώνει ότι με την τουρκική κατάκτηση ‘επέδραμαν’ στο νησί άνθρωποι των Οθωμανών αποκτώντας εκλεκτά και προσοδοφόρα ακίνητα με την ισχύ του κατακτητή. Και βεβαίως ή ο ίδιος ο Γοβερναδόρος αποκτά τα ακίνητα αλλά κωλυόμενος λόγω θέσεως κρύπτεται πίσω από ασήμαντο πρόσωπο ή ότι κάνει εξυπηρετήσεις σε πρόσωπα άσχετα με το νησί έναντι προφανών ανταλλαγμάτων.

Πάντως η περίπτωση αποκαλύπτει ξαφνικές βίαιες(;) και άγνωστες αναταραχές στον τομέα των υπαρχουσών κοινωνικοοικονομικών συνθηκών.)

7. 7. Δημ. Πολέμη «Ανέκδοτα Ανδριακά Έγγραφα του 16^ουαι» Ανδριακά Χρονικά 30 Καϊρειος  
8. 8. Νικ. Βασιλόπουλου «Λατινοκρατία στην Άνδρο Κάστρα, Πύργοι, Εκκλησίες, Φέουδα»εκδ, Σ. Γαρυφάλλου 2015  σ. 292-4 και Δ. ΠολέμηΤοπωνυμικόν Πέταλον 8 2003 σ.309-10
9. 9.  Δ. Πολέμη «Ιστορία της Άνδρου». Πέταλον 1  Ανδρος 1981  Μοναστήρια σ.115-116  
10. 10.  Τα Φορολογικά Οθωμανικά Κατάστιχα καταστρώνονται 100 χρόνια μετά την οθωμανική κατάκτηση των Κυκλάδων. Θα ακολουθήσουν αυτά του 1715 δημοσιευόμενα το 1721. Και κατόπιν το 1815. Χαρακτηρίζονται καθ΄υπερβολήν ως Κτηματολόγιο και δεν συγκρίνονται με αυτά των Βενετών στους χώρους που είχαν κατακτήσει. Ωστόσο μη υπαρχόντων άλλων στοιχείων αποτελούν ένα θεμελιώδες τεκμήριο πολλαπλά χρήσιμο. 
11. 11. Δ. Πολέμης «Τα φορολογικά της Άνδρου το 1721» Πέταλον 6 Καϊρειος ΑΝΔΡΟΣ 1995      σελ. 95 Ο Πολέμης ενδεικτικά αναφέρει ότι από τα χωριά του Κάτω Κάστρου λείπουν μόνον      τα Βραχνού και τ΄ Αλαδινού από τα Κατάστιχα. Η ειδοποιός διαφορά είναι ότι τ’ Αλαδινού αναφέρεται σε προηγούμενα έγγραφα αλλά εξαφανίζεται όταν πρόκειται να δηλωθεί και φορολογηθεί για τα φορολογικά κατάστιχα, γεγονός διόλου τυχαίο.Το Βραχνού δεν αναφέρεται διότι απλούστατα δεν υφίστατο ακόμη. Ο Δημ. Βραχνός το 1670 ήταν ακόμη ενορίτης Λειβαδίων.
12. 12. Εμ. Καρπαθίου ως ανωτέρω σελ. 328

13.π.Μάρκου Φώσκολου «ο φάκελλος 23 του Αρχείου της Μονής της Αγίας» Άγκυρα3 σ.160-165 και Νικ. Βασιλόπουλου «Η εγκαθίδρυση της Μονής της Αγίας στην Άνδρο» ΝΗΣΟΣ ΑΝΔΡΟΣ εκδ. Τυπωθήτω 2017 σ.99-120 και του ιδίου «Λατινοκρατία στην Άνδρο» σ. 127-8

14. 14. Εμ. Καρπαθίου ως ανωτέρω σελ. 369
15. 15. Στην γνωστή (Κάτω) Μελίδα, σήμερα εξαφανισμένου βυζαντινής καταγωγής οικισμού, υφίσταται ακόμη δρόμος, από το έξαρμα γής του Παληόπυργου, όπου κατευθυνόμενος κανείς στην (επίσης βυζαντινής καταγωγής) Μεσαριά και συγκεκριμένα στο Βακόνι, Κουμανή κ.λπ. θέλοντας να κατευθυνθεί στο βυζαντινό Κόρθι, θα περνούσε υποχρεωτικά από το Μέσα Βουνί. Στην διαδρομή αυτή θα διερχόταν από γεφύρι στην θέση του σημερινού γεφυριού στ’ Αλαδινού και όχι της Στοιχειωμένης που έχει χρονολογία κατασκευής περίπου στα 1570. (Νικ. Βασιλόπουλου «Λατινοκρατία στην Άνδρο Κάστρα, Πύργοι, Εκκλησίες, Φέουδα»εκδ, Σ. Γαρυφάλλου 2015 σ. 253). Απαραίτητο είναι εδώ να υπενθυμισθεί ότι η μεταξοκαλλιέργεια-αν και με διακοπές-αποτελούσε βασική πλουτοπαραγωγική πηγή από την βυζαντινή κιόλας περίοδο, απαιτώντας την ύπαρξη συγκροτημένου οδικού δικτύου κινουμένου στην βαθύτερη ενδοχώρα και όχι στα παράλια του νησιού! .(μαρτυρία για τις διελεύσεις μέσω των γεφυριών κ. Ζαννή Σαλονίκη).
16. 16. Νίκου Βασιλόπουλου «ο Αϊ-Γιώργης στην Βαθειά» androshistoria.blogspot Οκτ. 2020
17. 17. «Αναζητώντας την Άνδρο Κείμενα και εικόνες 15^ου-19^ουαι» από την Συλλογή του Ευστ. Φινόπουλου εκδ.: Μουσείο Μπενάκη – Καϊρειος