Το Μοναστηράκι της Φυρόης (Ζωοδόχος Πηγή), ο Paulo Diapuli και ο ιερομόναχος Συμεών. 16ος αιώνας
Περιοχή Φυρόη με τον επίμαχο χώρο, όπου βρισκόταν το μοναστηράκι της Φυρόης. Η ομώνυμη κοιλάδα της καταλήγει με το μικρό ποταμάκι στον Νημπορειό. Ένας υπέροχος τόπος!!.
Γενικά
Στο τεύχος 7 του περιοδικού Νήσος Άνδρος (εκδ. Τυπωθήτω 2013) είχαμε περιγράψει μία δραματική υπόθεση που εκτυλίχθηκε στην Άνδρο, μεταξύ των ετών 1570 και 1590 (περίπου) κατά την οποία ένας φανατικός ορθόδοξος κληρικός, από την Τήνο, ο Συμεών, εκμεταλλευόμενος την υποστήριξη των Οθωμανικών Αρχών και το κύρος που του αναγνώριζαν οι τελευταίες υφάρπαξε, χάρις στην υποστήριξη της νεοπαγούς τουρκικής Εξουσίας στην Άνδρο, ένα καλό ακίνητο στην Φυρόη που ανήκε στον Paulo Diapuli. Εξόντωσε φυσικά, υλικά και ηθικά την οικογένεια αυτή μέχρι που της απέσπασε το ακίνητο αφιερώνοντάς και αποδίδοντάς το στην Μονή της Αγίας (Ζωοδόχου Πηγής) αλλά… μετά τον θάνατό του (sic). Τότε δεν είχαμε εντοπίσει την θέση του Μονυδρίου της Ζωοδόχου Πηγής.
Η εξέλιξη της υποθέσεως
Ο Paulo Diapuli είχε αποκτήσει την χρήση ενός μεγάλου ακινήτου στην Φυρόη, έναντι οφειλών προς τον φεουδάρχη Δελλαγραμάτικα. Ο Διαπούλης και η σύζυγός του Αννέζα «απέκτησαν» το σπουδαίο ακίνητο επί Τουρκικής Επικυριαρχίας του πορτογαλοεβραίου κωνστ/πολίτη Ηγεμόνα Ιωσήφ Νάσι (1566-1579). Εντός του ακινήτου υπήρχε η νεότευκτη (καθολική) εκκλησία της Θεοτόκου. Ο Συμεών ερχόμενος στην Άνδρο αναδεικνύεται σε μείζονα προσωπικότητα των νέων Αρχών. Έτσι λοιπόν ο Διαπούλης παραχωρεί την εκμετάλλευση του ακινήτου στον Συμεών έναντι υψηλών αποδόσεων (πάχτους), συμπεριλαμβανομένης της λειτουργίας του ναού αλλά και της δυνατότητας προς τον Συμεών να κατασκευάσει Μονύδριο.
Ο Συμεών δεν τηρεί τις υποσχέσεις του και η υπόθεση ακολουθεί την δικαστική οδό.
Η πρώτη απόφαση είναι συμβιβαστική. Το 1579 ο Νάσι πεθαίνει και την Άνδρο καταλαμβάνουν οι Οθωμανοί. Τα πράγματα αλλάζουν επί τα χείρω για τον Διαπούλη. Ο Συμεών έχει κτίσει τρία κελλιά στο ακίνητο. Ο Διαπούλης έχει πεθάνει καθώς και η κόρη του, ενώ η γυναίκα του συνθηκολογεί πλήρως και έχει γίνει καλόγρια προσαρτημένη στην Μονή της Ζωοδόχου Πηγής (Αγία). Ωστόσο ο Συμεών με δικαστική απόφαση ζητά με εκτιμητές δικούς του να εκτιμηθεί η αξία των τριών κελλιών και η (απένταρη) χήρα Αννέζα να του εξοφλήσει τους κόπους του, άλλως εντός ελαχίστων ημερών το ακίνητο να περιέλθει πλήρως στον ίδιο. Πράγμα που συνέβη. Ακολουθεί επισκοπική απόφαση με την οποία η χήρα παραχωρεί όλα τα ακίνητα και κινητά περιουσιακά της στοιχεία (τα οποία καταγράφονται) στην Μονή της Αγίας, κρατώντας μόνον το ράσο που φορά. Η Διαπούλη τα αποδέχεται σε μία πράξη όπου δεν υπάρχει καν η υπογραφή της αλλά μόνον η υπογραφή του Συμεών, όπως διαπιστώνει ο Δημ. Πολέμης. Ο Συμεών θα γίνει Επίσκοπος Άνδρου και θα αφήσει όλα τα υπάρχοντα των Διαπούλη και το Μονύδριο της Φυρόης (από τότε Ζωοδόχου Πηγής) στην Μονή της Ζωοδόχου Πηγής(Αγίας) μετά τον θάνατό του. Σημ.1 Το ακίνητο θα εκποιηθεί μάλλον κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας ίσως μετά το τέλος του 17ου αι. όταν οι σχέσεις αρχόντων του Κάτω Κάστρου και της Μονής της Αγίας θα διασαλευθούν σε βαθμό αξεπέραστο (μετά το τέλος του 6ου Τουρκοβενετικού πολέμου).
Από την όλη εξέλιξη της αδιανόητης (για τα σημερινά δεδομένα) αυτής υποθέσεως αποκαλύφθηκε ότι εξ αρχής ο σκοπός του Συμεών ήταν να καρπωθεί το ακίνητο εν όσω ζούσε, να αφανίσει την οικογένεια αυτή επειδή ήταν καθολική αλλά και να τύχει της αμέριστης υποστήριξης της Αγίας. Η πράξη του ήταν πράξη μισαλλοδοξίας, εκδικητικότητας και επιδιώξεως ιδίου οφέλους χάρις στις νέες Τουρκικές Αρχές που εμμέσως τον συνέδραμαν. Ο σκοπός του ήταν να υποστηρίξει την παρουσία της Μονής της Αγίας (Ζωοδόχου Πηγής) στην περιοχή του Κάτω Κάστρου και να τρομοκρατήσει τους εναπομένοντες Ανδριώτες καθολικούς, οι οποίοι ήταν απόγονοι Λατίνων. Ήταν ακόμη μία μικρή νίκη των ανθενωτικών τουρκόφιλων κληρικών επί των αντιπάλων τους. Μία νίκη όμως που δεν απέκρυπτε το προσωπικό του υλικό όφελος, μία πράξη θα έλεγα βαθύτατα αντιχριστιανική με ταπεινά ελατήρια.
Αυτός ήταν ο Συμεών, που γνώρισε ακολούθως και την άνοδο στην ιερατική ιεραρχία.
Εξέθεσα τα όσα καταγράφονται στον φάκελο 23 του Αρχείου της Μονής της Αγίας (με στοιχεία από άλλες πηγές) στο τεύχος 7 της «Νήσου Άνδρου». Άγνωστη παρέμενε η θέση του Μονυδρίου της Φυρόης, μήλου της έριδος μεταξύ των Διαπούλη και του διεκδικητή και τελικού υφαρπαγέα Συμεών…
Ο νέος μικρός ναός της Ζωοδόχου Πηγής. Ο αλλοτινός ναός είχε αφιερωθεί στην Ζωοδόχο Πηγή μετά την υφαρπαγή του ακινήτου από τον Συμεών γύρω στα 1590. Αρχικά ήταν αφιερωμένος στην Θεοτόκο από τον άγνωστο Λατίνο κτήτορα. Κάτω διακρίνεται πακτωμένο το μαρμάρινο ανώφλι μήκους 1,28 μ περίπου. Ο ναϊσκος ήταν πολυτελούς κατασκευής.
Η αναζήτηση και η ανεύρεση
Επί χρόνια αναζήτησα το ακίνητο αυτό, την μικρή εκκλησία και το Μονύδριο της Φυρόης που ο αθεόφοβος αυτός κληρικός είχε αφιερώσει στην Μονή της Αγίας. Ο Πασχάλης το είχε εντοπίσει αλλά δεν σημείωνε την ακριβή θέση, ανέφερε όμως το ερείπιο -μήκους 6μ- του οποίου σώζονταν οι μαρμάρινες παραστάδες της πόρτας, ενώ ο Πολέμης ίσως είχε αποδεχτεί(;) ότι η εκκλησία είχε πλέον εξαφανιστεί. Ανέτρεξα σε ανθρώπους που εργάσθηκαν, έζησαν ή είχαν ιδιοκτησία επί χρόνια στην ευρύτερη περιοχή, όμως χωρίς αποτέλεσμα.
Τέλος και εντελώς απρόσμενα ήρθε η αποκάλυψη από τους κληρονόμους του Κ. Μηλαίου, ο οποίος είχε γίνει κύριος ενός μείζονος τμήματος της Φυρόης. «Και βέβαια το ξέρω ότι στο κομμάτι που είχε αγοράσει ο μπαμπάς βρισκόταν το μοναστήρι της Φυρόης. Και μάλιστα υπάρχει και εκκλησία, η Ζωοδόχος Πηγή…»
Αλλά το κουβάρι της αποκαλύψεως δεν σταμάτησε εκεί. Άλλη κληρονόμος (Μ.Π.) συμπλήρωσε ότι κάποιος πιστός έπεισε τον πατέρα της να ξανακτίσει την εκκλησία η οποία κάποτε υπήρχε ακέραιη και ήταν αφιερωμένη στην Ζωοδόχο Πηγή. Ο πατέρας της συμφώνησε και άρχισαν οι εργασίες. Με τις πρώτες εκσκαφές ήρθαν στο φώς μαρμάρινα μέλη ένα των οποίων ήταν μαρμάρινη πλάκα που έφερε χαραγμένο ή ανάγλυφο σταυρό και άλλο ήταν μέλος του υπέρθυρου της πόρτας του μικρού ναού, αλλά και άλλα που δεν θυμόταν πλέον.
Επισκέφθηκα τον χώρο και η εντύπωση για τον τόπο της δραματικής αυτής υποθέσεως ήταν ομολογώ συγκινητική. Ως προς το ακίνητο και τα στοιχεία του παρετήρησα τα εξής:
1ον Το ακίνητο ήταν εξαιρετικό, επίπεδο, προστατευμένο από τον Βοριά, με ολοήμερη έκθεση στον ήλιο, έχοντας απέναντι επιμήκη λόφο που το προστάτευε από τους Νοτιάδες. Ένα θαυμάσιο πηγάδι συμπλήρωνε το σύνολο. Ένα πραγματικό περιβόλι ένας zardin (κήπος) όπως περιέγραφαν τα δικαστικά έγγραφα της εποχής.
2ον Υπήρχε νέα μικρή εκκλησία της Ζωοδόχου Πηγής υποψιάζομαι στην ίδια θέση και πιθανόν στις ίδιες διαστάσεις με τον ναό του 16ου αιώνα. Από όλα τα μαρμάρινα στοιχεία απέμενε πακτωμένο μόνον το υπέρθυρο. Μήκους 1,28μ περίπου. Αναγεννησιακού νεοκλασικού ρυθμού παρόμοιο μεταξύ των άλλων με αυτό του Αγ. Γεωργίου Χώρας και του Αγ. Ιωάννου Θεολόγου Κατακοίλου (1614).
Από το μήκος του τεκμέρεται ότι η πόρτα ήταν μικρότερη των 80 εκ., ότι ο ναός ήταν μικρός αλλά πολυτελούς κατασκευής με κτήτορα Λατίνο άρχοντα κτισμένη προ του 1570. Επειδή οι Gerardin που θεωρώ φεουδάρχες της περιοχής είχαν φύγει στην Πάρο πιστεύω ως πιθανώτερους τους Brutto ή Δελλαγραμμάτικα. Σημ.2 .
3ον Αναφέρονταν τρία σπίτια που είχε κτίσει ο Συμεών στο νοικιασμένο ακίνητο για τα οποία ο τελευταίος ζήτησε από την απένταρη χήρα Διαπούλη να τον πληρώσει και έτσι της πήρε το ακίνητο. Σωζόταν λοιπόν ένας μικρός οικίσκος. Το μονόχωρο αυτό οίκημα είναι αναμφίβολα του 16ου αιώνα με μικρή καμινάδα-τζάκι στο εσωτερικό και φούρνο σε εξωτερικό χώρο και άλλα μικρά νεώτερα παραρτήματα. Ωστόσο ο δυτικός τοίχος είναι ξανακτισμένος και ίσως ο νότιος. Ο βόρειος και μέρος του δυτικού όμως που, περιλαμβάνει και μικρό στεγασμένο χώρο για ζώα είναι εντυπωσιακός για την παλαιότητά του από κάθε άποψη.
Άνω: Το ένα από τα τρία «σπίτια» που είχε κτίσει ο Συμεών. Είναι μονόχωρο και στενόμακρο. Στο μέσον περίπου του τοίχου με το παράθυρο ίσως έγινε επισκευή. Ο βορεινός τοίχος είναι επιμελημένα κατασκευασμένος και βλέπουμε ότι υπάρχει εξωτερικός χώρος για οικόσιτα ζώα. Το σπίτι έχει δύο πολύ μικρά παράθυρα δυτικά και ανατολικά, μία πόρτα νότια και ένα περίεργο στεγασμένο χώρο μπροστά της (Φωτό κάτω). Επίσης στην μεσαία κάτω φωτογραφία διακρίνεται στο βάθος καμινάδα για μαγείρεμα (όχι τζάκι για θέρμανση). Επίσης βλέπουμε τους δύο προεξέχοντες τοίχους δεξιά και αριστερά της θύρας να σχηματίζουν μικρό στεγασμένο χώρο.
4ον Υψηλότερα υπάρχει μεγάλο κελλί νεώτερο για βοηθητική αγροτοκτηνοτροφική χρήση. Πάντως επειδή το μεγάλο αρχικό ακίνητο έχει διαμοιρασθεί δεν γνωρίζω εάν υπάρχουν και άλλοι οικίσκοι σε άλλα σημεία.
In Memoriam
Η ανωτέρω υπόθεση έλαβε χώραν σε χρόνια ταραγμένα και άκρως δραματικά, όταν η Εκκλησία ήταν δέσμια του Σουλτάνου.
Σήμερα η Μονή, γυναικεία από την δεκαετία του 1930, στέκει φροντισμένη και νοικοκυρεμένη, μακριά από τους πειρασμούς αμφιλεγόμενων αρχιτεκτονικών αλλαγών και χρήζει υποστηρίξεως για τις όλως απαραίτητες εργασίες των πλέον χρειωδών συντηρήσεων, που δεν μπορούν άλλο να αναμένουν γραφειοκρατικές αγκυλώσεις…
Σημειώσεις
Σημ. 1. Δ. Πολέμη «Ανέκδοτα Ανδριακά έγγραφα του 16ου αι.» Ανδριακά Χρονικά 30 1999 Καϊρειος. σελ. 30-32 και 56-58 έγγραφα 16 και 36 Επίσης π. Μάρκου Φώσκολου «Ανδριακά έγγραφα του 16ου– 18ου αι. Ο Φάκελλος 23 του Αρχείου της Μονής της Αγίας Άνδρου» Άγκυρα τ.3 Καϊρειος Άνδρος 2010.
Σημ. 2 Αφεντότοπος/φεουδάρχης το 1581 (η Τουρκοκρατία έχει αρχίσει από το 1579) κατά τον Πολέμη ήταν εξ ημισείας ο σερ Γιάκουμος Ντελλαγραμάτικας και ο Κουμεντούρης(;). Αναμφίβολα εδώ πρόκειται για τον Αντώνη Καβαλούρη, 1ο αντιπρόσωπο των Τούρκων Γοβερναδόρο και Εμίνη της Άνδρου (1579-1585), ο οποίος εισπράττει ένα τέλος όπως και ο Δελλαγραμάτικας. Πάντως οι καλόγεροι της Μονής της Αγίας (Ζωοδόχου Πηγής) αγοράζουν ένα κομμάτι χωράφι από τον Crusino Brutto στις 13/9/1590. Την ίδια μέρα αγοράζουν πάλι ένα κομμάτι αμπέλι από τον Χρουσή Μπρούτο (Crusino Bruto) για 1260 άσπρα δηλ. Δουκάτα 21 προς άσπρα 60 το καθένα!!!. Ο Δ. Πολέμης βαθύτατος γνώστης της περιοχής (και όχι μόνον) σχολιάζει : Ο Χρουσής είχε και άλλας ιδιοκτησίας εις την Φυρόην ένθα το μετόχιον της Μονής της Αγίας εις το οποίον προσαρτάται και το εν λόγω αμπέλιον. Το μετόχιον της Αγίας στην Φυρόη (ένα και μοναδικό) δεν ήταν άλλο από το ακίνητο που ο καλόγερος Συμεών απέσπασε με εκβιασμό από τους Διαπούλη και το οποίο απέδωσε στην Μονή της Αγίας. Οι καλόγεροι το είχαν αποκτήσει από τον Brutto εντός του οποίου ο τελευταίος ήδη είχε κτίσει την καθολική εκκλησία της Θεοτόκου η οποία απετέλεσε το θεωρητικό επίκεντρο της διαμάχης. Σελ. 173-177. Εγγραφα 32 & 33. Βλ. Δ. Πολέμη “οι Αφεντότοποι της Άνδρου” σελ. 164-166 Αξιοσημείωτο είναι ότι στην πράξη αυτή, το 1593, διοχετεύεται νερό από τις Εβρουσές στην Φυρόη, όπως άλλωστε υπογραμμίζει ο Πολέμης. Το σπουδαίο αυτό έργο έχει γίνει επί Λατινοκρατίας και εξακολουθεί σήμερα να αρδεύει εν μέρει τις περιοχές Στραπουργιών-Υψηλού. Ανδριακά Χρονικά 30 Καϊρειος 1999 σελ.76-77 έγγραφο 33.
