Ο Πύργος του Αγαδάκη-Τζώρτζη στα Πατούρια. Του Νίκου Βασιλόπουλου - Ο Περίγυρος της Κινηματογραφικής Λέσχης Άνδρου

Η οικογένεια Τζώρτζη/Αγαδάκη

Ο πύργος του Αγαδάκη στα Πατούρια σήμερα.

Στα Πατούρια, άλλοτε Πατούρι στέκει ακόμα ένας παλαιός πύργος, ο οποίος σώθηκε και επισκευάσθηκε χάρη στον μεγάλο ιστορικό Δημήτριο Πολέμη κατά την δεκαετία του 1990. Σήμερα ανήκει στην Καϊρειο Βιβλιοθήκη.

Είναι ο πύργος του Αγαδάκη του οποίου το πραγματικό επίθετο ήταν Τζώρτζης. Το παρεπίθετο Αγαδάκης κατήντησε να αντικαταστήσει το επίθετο, στην διάρκεια του 19^ου αιώνα.

Ο Πύργος

Ας έρθουμε όμως στον Πύργο. Σήμερα αναδεικνύεται ένα διώροφο κτίσμα. Η μελέτη του αρχιτεκτονικού γραφείου Κιζή, που είχε αναλάβει την αποκατάσταση περιελάμβανε και μία ιστορική προσέγγιση των φάσεων του κτιρίου και αποτύπωση όπως βρισκόταν, σε άθλια κατάσταση το 1990, σχεδόν ετοιμόρροπο. Ορθά λοιπόν, κατά την προσέγγιση εκείνη είχε υποστηριχθεί, ότι το ισόγειο ήταν κτιριακή κατασκευή πολύ παλαιότερη. Λανθασμένα όμως είχε θεωρηθεί, ότι αποτελούσε μια αυτοτελή ισόγεια μεγάλη κατοικία (του 17^ου αι.).

Καθότι: 1^ον οι ταπεινοί άνθρωποι διέμεναν σε πολύ μικρές ισόγειες ή διώροφες οικίες και 2^ον επειδή είναι γνωστό ότι οι κατοικίες των αρχόντων ήταν πάντοτε πύργοι. Λαμβανομένου λοιπόν υπ’ όψιν αφενός, ότι πύργοι ισόγειοι ουδέποτε υπήρξαν και αφετέρου ότι οι απλές κατοικίες φτωχών ανθρώπων ήταν πολύ μικρές τεκμαίρεται με βεβαιότητα, ότι το ισόγειο κτίσμα με τις διαστάσεις του παρόντος δεν είναι δυνατόν το εναπομείναν ισόγειο παρά να αποτελεί το τμήμα αλλοτινού πολυώροφου πύργου. Συνηγορεί υπέρ αυτού η τοιχοποιίες του και η διάταξη των χώρων.

Η εξακρίβωση της ηλικίας του κτίσματος είναι αρκετά δυσχερής. Εάν είχε ανεγερθεί προ του 16^ου αι. ήταν ένας φράγκικος πύργος με πόρτα στο ισόγειο και μόνον λοξίκες στους τοίχους του. Εάν είχε ανεγερθεί μετά την καταστροφή του Creveliers δηλαδή μετά το 1672-1674 ήταν πολυώροφος μεν, αλλά χωρίς παράθυρα στο ισόγειο (με χρησιμότητα μόνον κατωγειού σοδειαστικού) και με είσοδο στον όροφο, με την βοήθεια ανασυρόμενης ξύλινης κλίμακας. Στην περίπτωση αυτή διανοίχθηκαν θύρα και παράθυρα στο ισόγειο πολύ μεταγενέστερα, μετά την πλήρη εξάλειψη της πειρατείας δηλ. μετά την αρχή του 19^ου αι.

Αυτονόητα οι παλαιοί φράγκικοι πύργοι, οι προ του 16^ου αι., οι οποίοι τότε επισκευάσθηκαν και κατοικήθηκαν -μετά τα τέλη του 17^ου αι.- υπέστησαν την απαραίτητη σφράγιση της ισόγειας θύρας τους και της διανοίξεως νέας στον όροφο, με ανασυρόμενη κλίμακα, κατά τα πολύ δύσκολα χρόνια που ακολούθησαν.

Η παλαιότατη θύρα του ισογείου προ της επεμβάσεως και σήμερα με την καινούργια παρόμοιας τεχνικής με την παλαιά.

Κάτω: ο πύργος σήμερα με καλά διακρινόμενη την θέση της θύρας στο ισόγειο. Ο όροφος είχε ανεγερθεί στο τέλος του 17ου ή αρχές του 18ου αι., μετά την κατεδάφιση των ερειπίων σε ό,τι είχε απομείνει στον όροφο.

Να σημειωθεί ότι ο όροφος με την κύρια είσοδο έχει προνεοκλασικά χαρακτηριστικά με συμμετρικά εκατέρωθων της θύρας παρά-θυρα, όψη ενδεικτική του τέλους του 18ου αι. και εντεύθεν.

Σε ποια κατηγορία όμως ανήκει ο Πύργος;

1^η εκδοχή.

Ο πύργος ήταν ένα παλαιό ερείπιο (πύργου), όταν κατοικήθηκε από τον Τζώρτζη κατά τα τέλη του 17^ου αιώνα ή αρχές του 18^ου. Για τον λόγο αυτό ο τελευταίος δεν κράτησε τους παλαιούς ορόφους και ξαναέκτισε μόνον ένα, (πάνω από το παλαιό ισόγειο) δίνοντας λεπτότερο πάχος στις τοιχοποιίες και κάνοντας απαραίτητες επεμβάσεις στα δομικά μέλη του ισογείου.

Στον όροφο εκτός από τις επιπλέον προσθήκες που έκανε τον 18^ο αιώνα καλύπτοντας όλη την επιφάνεια του ισογείου (αλλά και πέραν αυτού) έκανε και νέες επεμβάσεις εκσυγχρονισμού τον 19^ο αι, ώστε να δώσει στην οικία, ύφος προνεοκλασικό, με συμμετρίες στην ανατολική κύρια όψη, ευρύχωρη είσοδο-αυλή μέσω υπερυψωμένου νέου τμήματος, προσβάσεως από τον διερχόμενο δρόμο. Ως προς την θύρα τού ισογείου αυτή τότε σφραγίστηκε και αργότερα επαναδιανοίχθηκε, όταν η κατάσταση κρίθηκε ασφαλέστερη όπως προείπαμε.

Το ισόγειο διαθέτει μικρά παράθυρα στον νότιο τοίχο, (και ενός πλησίον της θύρας). Άλλα ανοίγματα δεν φαίνονται ούτε ανατολικά ούτε δυτικά, ούτε και βόρεια. Τα μικρά παράθυρα που βλέπουμε σήμερα είναι μεταγενέστερα και διανοίχθηκαν όταν δεν υπήρχαν φόβοι πειρατείας. Κατόπιν για λόγους εξαερισμού των αποθηκευμένων τροφίμων στο ισόγειο, τα παράθυρα κλείσθηκαν δημιουργώντας λοξίκες κατά τον 19^ο αι, τότε που με τις προσθήκες μεταφέρθηκαν στον όροφο λειτουργικές δραστηριότητες της κατοικίας Αγαδάκη.

2^η εκδοχή.

Ο πύργος κτίσθηκε από τον Τζώρτζη, όταν αυτός εγκαταστάθηκε στο Πατούρι, αλλά πιθανόν γύρω στα 1700. Στην περίπτωση αυτή ανήγειρε βέβαια ένα διώροφο πύργο εκ θεμελίων. Θα πρέπει λοιπόν μέσα στον ίδιο αιώνα να κατεδάφισε τον όροφο και να τον ξαναέκτισε με τους σαφώς λεπτότερους τοίχους, που αντικρίζουμε και σήμερα.

Την υπόθεση αυτή της ζωτικής ανάγκης για λεπτότερους τοίχους ώστε να κατεδαφιστεί και να ξανακτισθεί ολόκληρος όροφος μέσα στον ίδιο αιώνα θεωρώ πολυέξοδη, με αμελητέο όφελος τον καιρό εκείνο και για τούτο ελάχιστα πιθανή.

Αποφασιστικής σημασίας, υπέρ της 1^ης εκδοχής επίσης είναι το αρχιτεκτονικό στοιχείο, ότι στο ισόγειο δημιουργείται απαραιτήτως μεγάλος χώρος υποδοχής αμέσως μετά την πόρτα εισόδου, χάρις σε μεγάλη καμάρα. Η διάταξη αυτή ανταποκρίνεται περισσότερο στην 1η εκδοχή, (δηλ. την εκδοχή αρχικού φράγκικου πύργου), όπου απαραίτητα έπρεπε να υπάρχει χώρος πρόχειρης υποδοχής στο ισόγειο. 3 (Επιπλέον η ύπαρξη έγγιστα 2 ναών -καθολικών αρχιτεκτονικών χαρακτηριστικών, τους οποίους θα αναφέρουμε- “φωτογραφίζουν” παράλληλη ύπαρξη πύργου και συγκροτημένης λατινικής Εξουσίας στον τόπο).

Τα ανωτέρω σχέδια ευγενώς μου παρεχώρησε η κ. Ειρήνη Δάμπαση, από το αρχείο της Καϊρείου Βιβλιοθήκης και προέρχονται από την πολύ καλή μελέτη αποκαταστάσεως του Πύργου, μελέτη που εκπονήθηκε από το γραφείο του αρχιτέκτονα Γ. Κιζή και συνεργατών του το 1992.

Η οικογένεια Τζώρτζη-(Αγαδάκη) και το επίθετό τους

Ποια ήταν όμως η οικογένεια Τζώρτζη που απέκτησε τον 18^ο αι. το παρεπίθετο Αγαδάκη;

Ο θυρεός των Zorzi, Τζώτζη σε Βενετία, Κρήτη, Νεγκρεπόντε και Αιγαίο.

Το επίθετο Τζώρτζη, στην βορειοϊταλική μορφή Zorzi, βενετικής κατα-γωγής, εντοπίζεται συχνά στο Αιγαίο. (Το Zorzi εκφέρεται ως Τζ(ι)ώρτζη ενώ στην κοινή ιταλική το επίθετο γράφεται Giorgi που εκφέρεται ομοίως). Υπάρχει εξ άλλου μεγάλη οικογένεια Λατίνων αρχόντων, βενε-τικής καταγωγής, βαϊλων του Νεγκροπόντε (Χαλκίδας) και τριτημορίων της Ευβοίας τον 15^ο αιώνα. 4 O Niccolo Zorzi διετέλεσε βάϊλος του Νεγκροπόντε 1416. Η Guglielma Zorzi έγινε σύζυγος του Ηγεμόνα της Άνδρου Andrea Zeno. 5 Όλα αυτά μπορούν να θεωρηθούν παρουσίες πολύ κοντά στην Άνδρο, χωρίς αυτό να προδικάζει την προέλευση των Τζώρτζη της Άνδρου από τους ανωτέρω. Υπάρχει επίσης ακίνητο στο Καλυβάρι γνωστό ως του Τζώρτζη. Το τελευταίο αυτό στοιχείο πιστεύω ότι συνδέεται με την αντίστοιχη παλαιότερη παρουσία της οικογενείας στην άκρα βόρεια Άνδρο, πριν εγκατασταθούν στα Πατούρια. Κατόπιν, κατά τα μέσα του 16^ου αιώνα, οι Λατίνοι άρχοντες εγκαταλείπουν το σύνολο της Βόρειας Άνδρου, πλην Κατακοίλου. 6

Ο Αντώνης Τζώρτζης εμφανίζεται το 1597 σε έγγραφο μεταβιβάσεως στα Τσυπρίνια και ο Νικολός Τζώρτζης σε αντίστοιχο έγγραφο το 1607. 7. Το 1642 ο Ζώρζης Ιωάννης εντέλλεται να πάει στον Καδή για να φέρει χοτζέτι, βεβαιωτικό “συμβόλαιο” πωλήσεως.

Κατόπιν, το 1670 στα Τουρκικά Φορολογικά Κατάστιχα εμφανίζεται ένας Τζώρτζης Τζαννής του Δημήτρη ενορίτης Αγ. Αθανασίου στο Κάτω Κάστρο, ένας Τζώρτζης Δημήτρης του Τζαννή ενορίτης του Αγ. Αθανασίου ομοίως, ένας Τζώρτζης Δημήτρης του Γιάννη (προφανώς πρόκειται περί του αυτού προσώπου) κατέχει γη στην περιοχή Άνω Κάστρου. Επίσης ένας Τζώρτζης Γιαννούλης Δημήτρη ενορίτης Παναγίας Βέργης Μενήτων, ο οποίος είναι προφανώς συγγενής των ανωτέρω.8 Εν συνεχεία το 1706 αναφέρεται επί ομόρου ακινήτου το επίθετο(;) του Αγαδάκη. Το 1715 αναφέρονται ονόματα κάποιων που υπηρετούν σε κοπάδια του Αγαδάκη.9 Πρόκειται νομίζω για την πρώτη απτή ένδειξη ενός εύπορου, ο οποίος έχει κοπάδια και αποκαλείται πιθανά από άλλους, με το παρεπίθετό του, δηλ. Αγαδά-κης. Το 1718 ο Δημ. Πολέμης μνημονεύει τον βοεβόδα Άνδρου Μισσεζώρζη αγνώστου επωνύμου, όπως καταγράφει. Δεν μας είναι γνωστός ο προηγούμενος σ’ αυτή την διοικητική τουρκική θέση, ενώ ο επόμενος(;) το 1720 είναι Οθωμανός. (Μήπως απλώς πρόκειται περί ενός Τζώρτζη, με το επίθετο μεταγεγραμμένο από το ιταλικά Misse-Zorzi στα ελληνικά; Και όχι περί ενός απλού ονόματος).10 Στα μέσα του αιώνα αναφέρονται σε πέντε έγγραφα το επίθετο Τζώρτζης και σε ένα για πρώτη φορά, ως πωλητής ο κυρ Αγαδάκης Ιωαννάκης (Γιαννάκης) προς την Μονή Αγ. Νικολάου στα Σόρα ενός περιβολιού που κατέχει στην Κατασυρτή. Ο Δ. Πολέμης εδώ σχολιάζει ότι ο Τζώρτζης έχει το παρεπίθετο Αγαδάκης, (το οποίο θα γίνει επίθετο τον 19^ο αιώνα αλλά δεν εξηγεί περαιτέρω το γεγονός).11 Όντως από το 1790 και μετά, το επίθετο που επικρατεί είναι Αγαδάκης. Η οικογένεια ήταν αρκετά εύπορη. Είχε πλην των άλλων εξα-πλωθεί σε περιοχή από την Κατασυρτή έως και τον Αρκόντα. Μεγάλο ακίνητο στον Αρκόντα είχε δοθεί ως προίκα στην Αννεζάκη Τζώρτζη για τον γάμο της με τον άρχοντα Μιχαήλο Σπυρίδο, εντός του οποίου είχε κτίσει την Μονή της Αγ. Ειρήνης (1790) ο αδελφός του, μοναχός Λεόντιος Σπυρίδος. Το 1805 εμφανίζεται δωρήτρια η Μαρία σύζυγος Δημητρίου Τζώρτζη (για τελευταία φορά το αρχικό επίθετο) κτήματος στον Αρκόντα προς την Μονή.12

Το 1829 ο Ζαννής Αγαδάκης είναι υποψήφιος Στενιών για την εκλογή ψηφοφόρων ώστε να επιλεγεί αντιπρόσωπος στην Εθνοσυνέλευση του Άργους! Σε όλη την διάρκεια του 19^ου αι και εντεύθεν το Αγαδάκης φαίνεται πλήρως παγιωμένο…13

Άνω: ο βόρειος τοίχος. Διακρίνεται ο παχύτερος τοίχος του ισογείου και ο λε-πτότερος τοίχος του ορόφου σε μικρή υποχώρηση. Κάτω: το εσωτερικό του ισογείου. Στο βάθος ο νότιος τοίχος με μικρό παράθυρο. Εντύπωση προκαλεί (στο δεξιό της φωτογραφίας) ο μεσαίος τοίχος του ισογείου, στον οποίο ανα-πτύσσεται μεγάλο τόξο για στήριξη του πατώματος του ορόφου. Η λύση αυτή δημιουργούσε μεγάλο ενιαίο χώρο στο ισόγειο.

Ο πύργος τους είναι κτισμένος σε καίριο σημείο του σημερινού οικισμού. Υπάρχουν πύργοι αρχόντων κατασκευασμένοι και δυτικά, σχεδόν μέχρι τα Αποίκια μα και βορειοανατολικά. Συγκεκριμένα στα Πατούρια κτί-σθηκαν (ή καταλήφθηκαν) πύργοι από οικογένειες Δελλαγραμάτικα, Νέρη, Ροϊδη, Μπίστη και Καμπάνη μετά την καταστροφή του Κάτω Κάστρου άλλοι προ του 1700 και άλλοι λίγο μεταγενέστερα. Ωστόσο αρκετά κοντά στον Πύργο υπάρχουν-όπως προείπαμε-δύο πολύ αξιοπρόσεκτα λατρευτικά κτίσματα. Οι ναοί της Παναγίας και του Αγίου Χαραλάμπους, ναοί με εξωτερικά και εσωτερικά λατρευτικά χαρακτηριστικά διπλής λατρείας. Το θέμα αυτό θα πραγματευτούμε σε επόμενο άρθρο.

Άλλοι παλαιοί πύργοι αρχόντων στα Πατούρια κτισμένοι γύρω στα 1700.

Αριστερά πύργος Δελλαγραμάτικα με παρόμοια διάταξη, τοξωτής θύρας στο τυφλό κατά τα λοιπά ισόγειο. Δεξιά είσοδος πύργου Νέρη (παρεπίθετο Ζαφειρίκος;).

Νίκος Βασιλόπουλος αρχιτέκτων – ερευνητής

Σημειώσεις

Το παρεπίθετο Αγαδάκης αντικατέστησε το Τζώρτζης τον 19^οαιώνα. Τότε και «προφανώς υπό διδασκαλικήν επίδρασιν, εχρησιμοποιήθη επί τινα χρόνον ως επώνυμον της οικογενείας το αρχαιοπρεπές Αγασθένης!» Δημ. Πολέμη «Τα μοναστηριακά του Αγ. Νικολάου» Ανδριακά Χρονικά 32 Καϊρειος 2001 σελ. 204 Σημ. γράφοντος : Οι “εξελληνισμοί” επιθέτων, ονομάτων, τοπωνυμίων και τόπων από αρειμάνιους δημόσιους λειτουργούς έδωσε πάρα πολλά δείγματα αμάθειας, μισαλλοδοξίας και αφανισμού μέρους της εθνικής μας κληρονομιάς και ταυτότητας. Το Μαρκοντάντολο έγινε Μακροτάνταλο, ο Μόλακας έγινε Αμμόλοχος, τα Πίκια Αποίκια, στ΄Αρνά έγινε Άρνη, προσωρινά το Γιαννισαίο έγινε Σταυρός και το Σασά Ορεινό, για να αρκεσθούμε σε ονόματα Τόπων….
Δ. Πασχάλη «Κάστρα, πύργοι και βίγλαι εν Άνδρω» Ανάτυπον εκ Ε.Κ.Μ. τομ. Ε΄ 1965 Εκδ. Κυπραίου σελ. 406-416
Για την διάταξη του πύργου του Μπίστη (Μουβελά) στην παλαιότερη μορφή του, δηλ. πολύ προ της ανακατασκευής που πραγματοποίησε ο Σταματέλος Μπίστης στα 1690;-1694, βλ. την εξονυχιστική μελέτη του καθ. Δ. Φιλιππίδη «ο Πύργος του Μπίστη (Μουβελά) στις Στενιές Άνδρου» εκδ. Gutemberg.
Υπενθυμίζεται ότι ο Ηγεμόνας Πιέτρο Τζεν εφαρμόζει στην Άνδρο, το 1421, την διοικητική υποδιαίρεση των τριτημορίων αντιγράφοντας την αντίστοιχη της Ευβοίας. Νίκου Βασιλόπουλου «Λατινοκρατία στην Άνδρο Κάστρα, πύργοι, εκκλησίες, φέουδα» Εκδ. Σ. Γαρυφάλλου 2015 σελ. 98, καιD. Jakoby “la feodalite en Grece Medievale” les assises de Romanie ed. Mouton e & Co La Haye 1971 σελ. 282 και Χρ. Μαλτέζου «Από την ιστορία της Άνδρου κατά τον 14^οκαι 15^ο αι.» Εύανδρος Καϊρειος 2009
D. Jakoby “la feodalite en Grece Medievale” les assises de Romanie ed. Mouton e &Co La Haye 1971 σελ. 305
Νίκου Βασιλόπουλου «Λατινοκρατία στην Άνδρο Κάστρα, πύργοι, εκκλησίες, φέουδα» Εκδ. Σ. Γαρυφάλλου 2015 σελ. 57-66
Ηλ. Κολοβός «Η νησιωτική κοινωνία της Ανδρου στο οθωμανικό πλαίσιο» Ανδριακά Χρονικά 2006 σελ. 210-211
Ηλίας Κολοβός «όπου ήν κήπος» Πανεπ. Εκδ. Κρήτης/Καϊρειος 2017 σελ. 62, 80, 142, 208
αναφέρονται να υπηρετούν τον Δημ. Αγαδάκη σε κοπάδι οι Γιάκουμος Μποζάκης, Γιώργης Ματαράγκας και παιδιά και σε αδιευκρίνιστη υπηρε-σία ο Γιάννης Μαργέτης και παιδιά. Δημ. Πολέμη «Τα φορολογικά κατά-στιχα της Άνδρου το 1721» Πέταλον 6 1996 Εκδ. Καϊρείου σελ. 181, 183. Ο Πολέμης αναφέρει ότι τα «φορολογικά» συντάχθηκαν το 1715.
Δημ. Πολέμη «Ιστορία της Άνδρου» Έκδ. Πέταλον παραρτ. 1- 1981 σελ.76. Ο Πολέμης θεωρούσε τον Τζώρτζη-Αγαδάκη νόθο απόγονο αρχόν-των επειδή το ονοματεπώνυμό του δεν καταγράφεται με τον «τίτλο» σερ ή μισέρ (ser, misser), όπως αντιστοίχως έχει συμβεί και με τον Λεονάρδο Ροΐδη κτήτορα (ή νεώτερο ανακαινιστή) του πύργου των Στενιών. Ωστόσο στο περίφημο έγγραφο που ο Μεχμέτ Πασάς απηύθυνε στους Μπίστη, Καμπάνη και (νόθο;) Λινάρδο τους αποκαλεί όλους messer Pisti, messer Campani, messer Linardo (Roidi), όταν ήθελε να τους υπογραμμίσει την Λατινική καταγωγή τους. Ο Πολέμης ίσως επειδή προεξοφλεί ότι το Ζωρζής είναι όνομα και όχι επίθετο δεν θεωρεί ότι μπορεί να πρόκειται για Zorzi δηλ. Τζώρτζη. Καμμία άλλη μνεία δεν γίνεται για αυτόν τον Μισεζωρζή. Πάντως αυτή η ενδεχόμενη περίπτωση στενού συσχετισμού ενός Τζώρτζη με την τουρκική Εξουσία, κατά την εποχή εκείνη, θα εξηγούσε την προσωνυμία Αγαδάκης…
Δημ. Πολέμη«Τα μοναστηριακά του Αγ. Νικολάου» Ανδριακά Χρονικά 32 Καϊρειος 2001 σελ.202-204
Α’Σημ. γράφοντος: Οι Σπυρίδοι ήταν άρχοντες λατινικής καταγωγής, με σημαίνουσα παρουσία στην Πάρο.

Β΄ Δημ. Πολέμη «Ανέκδοτα εγγραφα περί της εν Άνδρω Μονής της Αγ. Ειρήνης» σελ 57-63 Ο Μ. Σπυρίδος είχε επιτρέψει εντός του προικώου ακινήτου της συζύγου του, Αννεζιώς Τζώρτζη, την ανέγερση Μονής από τον αδελφό του μοναχό Λεόντιο, Μονή η οποία ως κτίριο ανήκε στον τελευταίο, όχι όμως και το οικόπεδο κατά τα εν ισχύϊ φεουδαλικά ήθη. Η ανέγερση έγινε αντί ποσού 1800 γροσιών που είχε λάβει ο Μιχαήλος. Διαδοχικές διαφορές μεταξύ των μοναχών και κληρικών Σπυρίδων και του κοσμικού Μιχαήλου και δάνεια(;) ωδήγησαν την Μονή σε οικονομικό μαρασμό και κλείσιμο με το γνωστό διάταγμα του Αντιβασιλέως Μάουρερ του 1834. Το όνομα της Μαρίας συζ. Τζώρτζη εμφανίζεται σε έγγραφο του προαναφερθέντος άρθρου του Πολέμη σελ. 68