Έχουν μεσολαβήσει δύο χρόνια περίπου, από τη δημοσίευσή μας για «Το άγνωστο Παλαιόκαστρο»1. Στο διάστημα αυτό, εν μέσω πανδημίας, συνεχίσαμε την ιστορική έρευνα και τις δημοσιεύσεις μελετώντας τις γραπτές πηγές, καταγράφοντας κρίσιμες μαρτυρίες της προφορικής ιστορίας και πραγματοποιώντας επιτόπια παρατήρηση στην περιοχή περιμετρικά του Παλαιοκάστρου: στα Αγρίδια, στη Λαρδιά, στο Γιαννισαίο2, στο Ρωγό3, στο Πισκοπειό4, στην Καππαριά5, στο οροπέδιο του Μέσα Βουνίου με τις απέναντι τρεις κορυφές, στου Κοχύλου, στο Απάνω Κάστρο και στη σύνδεσή του με το Συνετί6. Σε όλο αυτό το διάστημα, συνεχίσαμε, παράλληλα, την αναζήτηση γραπτών αναφορών και προφορικών μαρτυριών για το Παλαιόκαστρο.
Το αποτέλεσμα της έρευνάς μας ανέδειξε ότι το Παλαιόκαστρο, και οι θρύλοι που συνδέονται με αυτό, είναι στενά συνυφασμένοι με έναν ιστορικό δρόμο, την επονομαζόμενη και «Αρχοντική Στράτα», που συνέδεε το Κόρθι με τη Μεσαριά στα μεσαιωνικά χρόνια. Ο δρόμος αυτός μετά τον κάμπο του Κορθίου ανηφόριζε στην περιοχή του Μάκρωνα, περνούσε απ΄τις παρυφές του Παλαιοκάστρου, συνέχιζε προς την περιοχή Παλκά του Πισκοπειού και στη συνέχεια ανηφόριζε περιμετρικά του Λευκόποδα. Διέσχιζε το ρέμα του Αγίου Αντωνίου στη θέση Μάγγανα και κατόπιν προχωρούσε στην ορεινή διάβαση στα Χοχλακερά, κατευθυνόμενος προς τη Μονή Παναχράντου. Στη συνέχεια ο δρόμος κατηφόριζε τη βόρεια πλευρά των Γερακώνων και κατέληγε στη Μεσαριά.
Σε ολόκληρη τη διαδρομή από το Μάκρωνα μέχρι τη Μονή Παναχράντου, ή σε μικρή απόσταση εκατέρωθεν της παλαιάς αυτής οδού έχουν εντοπιστεί πολύ σημαντικά αρχαιολογικά ευρήματα και η ύπαρξη του Παλαιοκάστρου ενδέχεται να σχετίζεται με αυτά. Συγκεκριμένα, έχουν εντοπιστεί σπάνιες επιτύμβιες επιγραφές της αρχαιότητας, παλαιοχριστιανικά γλυπτά, καθώς και γλυπτά που ανάγονται σε ιδιαίτερα σκοτεινές περιόδους της Βυζαντινής ιστορίας του νησιού (10ος – 11ος αι.). Μια χρονική περίοδο κατά την οποία αντίστοιχα τεκμήρια σπανίζουν σε ολόκληρο το νησί.
Η παρούσα μελέτη θα δημοσιευτεί σε δύο μέρη. Στο πρώτο μέρος περιλαμβάνονται τα αποτελέσματα της έρευνάς μας για το Παλαιόκαστρο (γραπτές πηγές, προφορικές μαρτυρίες, επιτόπια έρευνα). Στο δεύτερο ακολουθεί ένα οδοιπορικό από τα Αηδόνια μέχρι τη Μονή Παναχράντου, πάνω στην ιστορική αυτή διαδρομή με τα σχετικά αρχαιολογικά ευρήματα εκατέρωθέν της και τους θρύλους του Παλαιοκάστρου οι οποίοι φαίνεται να συμπλέκονται με αυτή.
Οι γραπτές πηγές για το Παλαιόκαστρο
Ο Δημήτρης Πασχάλης είναι ο πρώτος που κάνει κάποια εκτίμηση χρονολόγησης του Παλαιοκάστρου. Στο έργο του «Κάστρα, Πύργοι και Βίγλαι εν Άνδρω» που συνέγραψε το 1934, μετά την αναφορά του για το Απάνω Κάστρο κοντά στου Κοχύλου, σημειώνει: «Λείψανα φραγκικού κάστρου σώζονται παρά το χωρίον Χώνες του Κορθίου, το οποίο και τούτο ονομάζεται υπό των επιχωρίων Παλαιόκαστρον.» Παρακάτω αναφέρεται εκ νέου στο Παλαιόκαστρο ως εξής: «Παλαιόκαστρον: Εν τη περιοχή του εν Κορθίω χωρίου Πισκοπειού και μεταξύ τούτου και της Αλαμανιάς, παρά την θέσιν Μπερνούρι.»7.
Απόσπασμα του χάρτη των Μαμάη & Σταυλά (1894) όπου στο κέντρο παρουσιάζεται το Παλαιόκαστρο δίπλα από τη θέση Μπερνούρι, ανάμεσα σε Πισκοπειό, Καππαριά, Αλαμανιά και Σταυρό στις Χώνες. Επισημαίνεται επιπρόσθετα θέση Βίγλα κοντά στον Προφήτη Ηλία Καππαριάς, καθώς και το Απάνω Κάστρο, το οποίο επίσης αναφέρεται ως «Παλαιόκαστρον».
Η απόδοση δημιουργίας του Παλαιοκάστρου από τον Πασχάλη στην εποχή της Λατινοκρατίας φαίνεται να αναπαράγεται στα 1965 στο βιβλίο «Άνδρος Ιστορία και Πολιτισμός» του Δημ. Νικ. Κυριακού όπου επισημαίνεται: «Ο Μαρίνος Δάνδολος ευθύς ως κατέλαβε την Άνδρον έκτισεν οχυρούς πύργους και φρούρια. Τα σπουδαιότερα εξ αυτών ήσαν το φρούριον του Κάτω Κάστρου της Άνδρου και του Επάνω Κάστρου του Κορθίου, το Παλαιόκαστρον, πλησίον του χωρίου Χώνες και το κάστρον Οστοδοσιά εις Γαύριον. Αυτά σήμερον είναι ερείπια»8.
Ο αρχιτέκτονας – ερευνητής Νίκος Βασιλόπουλος καταγράφει το Παλαιόκαστρο ως «αμυντικό περίβολο» ο οποίος, κατά την εκτίμησή του, πιθανότατα ανάγεται «στη μέση βυζαντινή περίοδο»9.
Ο πάντα μετρημένος στις εκτιμήσεις του και με έμφαση στην τεκμηρίωση, Δημ. Πολέμης, στο έργο του «Οι Αφεντότοποι της Άνδρου», σημειώνει για το Παλαιόκαστρο: «…πρέπει να διευκρινισθή ότι αντιθέτως προς τα γραφέντα (πρβλ. Μηλιαράκην, Πασχάλην κτλ.) άλλο είναι το Κάστρο της Φανερωμένης και άλλο το Παλαιόκαστρον (Παλιόκαστρο). Το τελευταίον κείται εις τον λόφον άνωθεν του χωρίου Χώνες και φαίνεται, ότι δεν είναι φραγκικόν δημιούργημα (ούτως ο Πασχάλης, «Κάστρα Πύργοι και Βίγλαι εν Άνδρω») αλλά πιθανώτατα οχυρωμένος οικισμός της ελληνιστικής ή ρωμαϊκής εποχής. Τα ερείπια και η άφθονος οικοδομική ύλη η οποία έχει χρησιμοποιηθεί διά την κτίσιν των σύγχρονων αιμασιών και τοίχων διακρίνονται εις ευρείαν έκτασιν. Η ενταύθα θέσις εγνωρίζετο πάντοτε ως «Παλιόκαστρο», αλλά τελευταίως η ονομασία, εξ αφορμής και της λεγομένης κοινότητος Παλαιοκάστρου (περιλαμβανούσης τα χωρία Βουνί, Γιαννισαίο, Πισκοπειό και Λαρδιά) ήρχισε να μετατοπίζεται προς το έναντι, υψηλότερα κείμενον, και κατά πολύ γνωστότερον Κάστρο της Φανερωμένης.»10.
Ψηλός τοίχος στο Παλαιόκαστρο που λειτουργεί ως ανεμοφράκτης για την καλλιέργεια αμπελιών (Τοίχος Β).
Όπως φαίνεται, οι ανωτέρω ιστορικοί και ερευνητές έχουν πραγματοποιήσει πολύ διαφορετικές εκτιμήσεις σχετικά με τη χρονολόγηση του Παλαιοκάστρου, οι οποίες εκτείνονται από τους ελληνιστικούς χρόνους και την αρχαιότητα μέχρι τη μέση βυζαντινή περίοδο και τη λατινοκρατία.
Παράλληλα, οι εκτιμήσεις για τη χρήση του χώρου, διαφέρουν επίσης, κυμαινόμενες από αμυντικό περίβολο σε κάστρο ή ακόμη και οχυρωμένο οικισμό. Δυστυχώς οι ανωτέρω ιστορικοί και ερευνητές δεν μας δίνουν πληροφορίες σχετικά με την τεκμηρίωση της εκάστοτε εκτίμησής τους.
Όπως θα δούμε, τα ευρήματα τόσο στο χώρο του Παλαιοκάστρου όσο και στην άμεσα σχετιζόμενη με το Παλαιόκαστρο περιοχή, θα μπορούσαν να υποστηρίξουν την υπόθεση του Δημ. Πολέμη για αρχαίο οχυρωμένο οικισμό, χωρίς να αποκλείεται και η κατοίκηση του χώρου κατά τους ταραγμένους μέσους βυζαντινούς χρόνους.
Η προφορική ιστορία για το Παλαιόκαστρο
Οι σημαντικότερες προφορικές μαρτυρίες για το Παλαιόκαστρο, έρχονται από το Πισκοπειό. Άλλωστε η γη στην κορυφή του λόφου του Παλαιοκάστρου ανήκε παραδοσιακά στους κατοίκους του εν λόγω χωριού.
Στο Πισκοπειό, υπάρχει διαδεδομένος θρύλος, ότι παλαιότερα το χωριό βρισκόταν στο Παλαιόκαστρο προς την πλευρά της εκεί ευρισκόμενης εκκλησίας, της Παναγίας. Μάλιστα κάτοικοι του Πισκοπειού αλλά και της Αγίας Μαρίνας, μας ανέφεραν ότι στα χωράφια κοντά στην κορυφή του λόφου του Παλαιοκάστρου, οι παλαιότεροι έβρισκαν πήλινα λυχνάρια με τα οποία έπαιζαν τα παιδιά.
Ψηλός τοίχος στο Παλαιόκαστρο κοντά στην κορυφή του λόφου (Τοίχος Μ).
Το καλοκαίρι του 2021, ο 93χρονος τότε Ηλίας Ρηγίνος από το Πισκοπειό, μας αφηγήθηκε σημαντικούς θρύλους του Παλαιοκάστρου. Συγκεκριμένα, ανέφερε ότι, σύμφωνα με την παράδοση, υπήρχε υδραγωγείο που μετέφερε νερό από τη ρεματιά του Πισκοπειού στο Παλαιόκαστρο. Τον ίδιο θρύλο μας ανέφερε το 2022 και ο επίσης Πισκοπειανός Λεωνίδας Στρατής (γεννημένος το 1942), σύμφωνα με τον οποίο, το υδραγωγείο ξεκινούσε από τη θέση Παλκά. Σύμφωνα με τη μαρτυρία του κου Ρηγίνου, το Κάστρο/οικισμός αναγκάστηκε να παραδοθεί όταν οι πολιορκητές αχρήστευσαν το υδραγωγείο, αφήνοντας χωρίς νερό τους υπό πολιορκία κατοίκους.
Το καλοκαίρι του 2020, ο Βαγγέλης Λεφάκης, που διατηρούσε κατοικία στο Ρούθουνα, λίγο χαμηλότερα από την κορυφή του λόφου του Παλαιοκάστρου, μας είχε αφηγηθεί ότι είχε εντοπίσει τμήματα κεραμικών αγωγών σε περιοχή πίσω από το Ρούθουνα, ψηλά πάνω από τις Χώνες. Η θέση αυτή δεν μπορεί να σχετιστεί άμεσα με το θρύλο ύπαρξης υδραγωγείου από τη ρεματιά του Πισκοπειού προς το Παλαιόκαστρο, παρά μόνο στην περίπτωση που το υδραγωγείο συνέχιζε ακόμη χαμηλότερα μετά το Παλαιόκαστρο.
Ο κος Ρηγίνος μας επεσήμανε επιπρόσθετα την ύπαρξη «μνημάτων» σε μικρή απόσταση από την Παναγία στο Παλιόκαστρο. Χαρακτηριστικά μας ανέφερε: «Παρατηρήσατε τις πέτρες κοντά στην Παναγία; Τι είναι αυτές οι πέτρες; Μνήματα!» Ο 86χρονος Πισκοπειανός Θανάσης Χρυσοστράτης, μάλιστα προσδιόρισε τη θέση των «πελεκητών μνημάτων» μέσα στο δρόμο στο ύψος του τρίστρατου από την «Αρχοντική Στράτα» προς την Παναγία στα Παλιόκαστρα και την Αλαμανιά / Αγία Μαρίνα. Σύμφωνα με τη μαρτυρία του, είχε δει ως παιδί λαξευμένους λάκκους στα βράχια στη μέση του τρίστρατου, που θύμιζαν τάφους. Εκείνη την εποχή φαίνονταν μισομπαζωμένοι, ενώ τώρα πιστεύει ότι θα έχουν μπαζωθεί ολοκληρωτικά και θα έχουν καλυφθεί από τη βλάστηση. Κατά την εκτίμησή του, θα μπορούσαν να ήταν τάφοι του παλιού χωριού που υπήρχε στο Παλαιόκαστρο.
Σε ερώτηση σχετικά με τον παλιό θρύλο για την ύπαρξη υδραγωγείου προς τα Παλιόκαστρα, ο κος Θ. Χρυσοστράτης ανέφερε αντανακλαστικά ότι όλη η περιοχή πάνω από την «Αρχοντική Στράτα», μετά τους Ανεμόμυλους του Πισκοπειού και πριν την Παλκά, ονομάζεται «Κοκκινοχώματα» και αναρωτήθηκε αν θα μπορούσε αυτό να οφείλεται σε κεραμικούς αγωγούς του υδραγωγείου. Σε ό,τι αφορά την ετυμολογία της θέσης Παλκά, μας ανέφερε ότι παλιά έλεγαν ότι είχαν παλουκώσει κάποιον καλόγερο εκεί, στον οποίο μάλιστα είχαν στήσει καρτέρι.
Με το Θ. Χρυσοστράτη στο Πισκοπειό. Στο βάθος το φως του δύοντος ηλίου πέφτει στα κοκκινοχώματα.
Ο Γιώργος Μπάβας του οποίου τα πρόβατα βοσκούσαν στα Παλιόκαστρα, μας είχε πει το 2020, όταν τον συναντήσαμε εκεί με το γάιδαρό του, ότι κατά την εκτίμησή του πρέπει να υπήρχαν σπίτια παλιά στα Παλιόκαστρα.
Στο Γιαννισαίο η κα. Αγγελική Καρπούζη μας ανέφερε ότι η μητέρα της (γεννημένη το 1916) είχε ακούσει από τους παλαιότερους σχετικά με τη μετατροπή των ερειπίων του Παλαιοκάστρου σε αιμασιές με τη χρήση του άφθονου οικοδομικού υλικού. Σύμφωνα με άλλη μαρτυρία, λήψη οικοδομικού υλικού από το Παλαιόκαστρο έγινε και για το κτίσιμο σπιτιών στο σημερινό Πισκοπειό.
Τοίχος στο Παλαιόκαστρο (Τοίχος Α)
Τόσο η Αγγελική Καρπούζη όσο και ο κος Γιώργος Γιαννίσης μάς ανέφεραν ότι το «Παλαιόκαστρο» ήταν και σημάδι με το οποίο μετρούσαν την απομένουσα διάρκεια της ημέρας στο Γιαννισαίο. Συγκεκριμένα ανέφεραν ότι οι παλιοί έλεγαν: «έπεσε ο ήλιος στα Παλιόκαστρα», δηλαδή θα έπρεπε να τελειώνουν οι δουλειές στα χωράφια και να αρχίσουν να κατευθύνονται προς τις οικίες τους, πριν τους πιάσει το σκοτάδι. Άλλο σημάδι δύσης του ηλίου, μάς ανέφεραν ότι ήταν το «Καστελλάκι», η κορυφή του Προφήτη Ηλία στη Ράχη που είχε τη μορφή μικρού φρουρίου λόγω της ύπαρξης βίγλας. Αυτό ήταν και το τελευταίο σημείο όπου φαινόταν το φως του ηλίου κατά τη δύση. Οι ίδιες θέσεις με τα σημάδια του ήλιου, χρησιμοποιούνταν και στην κατανομή του αρδευτικού νερού για το πότισμα των χωραφιών.
Το Παλαιόκαστρο όπως φαίνεται από το Γιαννισαίο κατά τη δύση του ηλίου.
Η 90χρονη Νίκη Ζερτοπούλη (το γένος Μάστορη) που έχει μεγαλώσει στο χωριό Χώνες, μας μίλησε με ιδιαίτερη ζωντάνια για την «Αρχοντική Στράτα» που «έπιανε από τα Κόρθια και την οποία χρησιμοποιούσαν οι Αρχόντοι αλλά και οι μοναχοί από τα μετόχια της Μονής Παναχράντου στη Μονή Αλινού και στη Μονή Φλετρών». Μας ανέφερε ότι ως Παλαιόκαστρο, οι Χωνιάτες χαρακτήριζαν όλα τα χωράφια πάνω απ’ το σημερινό αμαξιτό δρόμο στις Άνω Χώνες. Παράλληλα, μας επεσήμανε ότι χωράφια στην Παναγία στο Παλιόκαστρο και ανατολικά αυτής έχουν το τοπωνύμιο «Παραδείσια». Δεν γνωρίζουμε αν αυτό σχετίζεται και με τις προαναφερθείσες μαρτυρίες για ύπαρξη μνημάτων λίγο παραπέρα στο δρόμο πάνω από την Παναγία.
Η Παναγία στο Παλιόκαστρο όπως φαίνεται από ανατολικά. Διακρίνεται η ανερχόμενη οδός από την Αλαμανιά που συναντά λίγο ψηλότερα την Αρχοντική Στράτα.
Ο Μιχάλης Κόντης από την Αγία Μαρίνα, παλαιότερα ιδιοκτήτης χωραφιού με αμπελώνα ψηλά στα Παλιόκαστρα, μάς ανέφερε ότι σκάβοντας στο χωράφι, έβρισκαν σπασμένα κεραμικά, αλλά ποτέ κάποιο ολόκληρο αγγείο. Ο Λεωνίδας Στρατής μάς ανέφερε ότι στα χωράφια πάνω στα Παλιόκαστρα οι ιδιοκτήτες συνήθιζαν να βρίσκουν χερούλια αγγείων.
Βουλιάστρα στο Παλαιόκαστρο σε ψηλό ανεμοφράκτη (Τοίχος Η).
Η πληροφορία που μας είχε δώσει το 2008 ο αείμνηστος Δήμαρχος Άνδρου Γιάννης Γλυνός, για ανεύρεση βυζαντινών νομισμάτων στα χωράφια του Παλαιοκάστρου, παραμένει ανεπιβεβαίωτη από τους κατοίκους των γύρω χωριών με τους οποίους έχουμε συνομιλήσει.
Η επιτόπια έρευνα στο Παλαιόκαστρο
Το χαρακτηριστικό του Παλαιοκάστρου είναι ο τεράστιος όγκος οικοδομικού υλικού που έχει στοιβαχτεί σε αλλεπάλληλες σειρές από ψηλούς τοίχους, οι οποίοι λειτουργούν ως ανεμοφράκτες προκειμένου να είναι δυνατή η αμπελοκαλλιέργεια.
Το Παλαιόκαστρο από τα Βορειοδυτικά. Οι ανεμοφράκτες υψώνονται ως επί το πλείστον προς τη νότια υπήνεμη πλευρά.
Τοπογραφικό του Παλαιοκάστρου και της γύρω περιοχής. Με πράσινο εικονίζεται η παραδοσιακή διαδρομή σύνδεσης του Κορθίου με τη Μεσαριά (Αρχοντική στράτα). Με γράμματα, επισημαίνονται ορισμένοι από τους υψηλότερους τοίχους του Παλαιοκάστρου οι οποίοι επισημαίνονται αντίστοιχα στις φωτογραφίες.
Η χρήση ανεμοφρακτών για την αμπελοκαλλιέργεια δεν είναι ασυνήθιστη στα ορεινά της περιοχής, ωστόσο, στην περίπτωση του Παλαιοκάστρου το ύψος ξεπερνά κατά πολύ τις αντίστοιχες άλλες περιπτώσεις, καθώς οι τοίχοι φτάνουν ακόμη και τα 4 μέτρα.
Ψηλός ανεμοφράκτης στο Παλαιόκαστρο (Τοίχος Β)
Αλλεπάλληλες σειρές από ανεμοφράκτες στο Παλαιόκαστρο (Τοίχοι Β, Γ, Δ)
Αλλεπάλληλες σειρές από ανεμοφράκτες στο Παλαιόκαστρο (Τοίχοι Θ, Ι, Κ, Λ).
Χαμηλοί ανεμοφράκτες για την αμπελοκαλλιέργεια πάνω από το Γιαννισαίο στη θέση Καμπί. Στο βάθος η Αγριδιώτισσα.
Χαμηλοί ανεμοφράκτες στου Βασταξάκη πάνω από το Πισκοπειό, στον παραστημό (έξω μέρος) των αιμασιών.
Σε ορισμένες περιπτώσεις παρατηρείται ότι η έδραση αυτών των ψηλών τοίχων στο Παλαιόκαστρο, ξεκινά από τοίχους πάχους δύο και πλέον μέτρων. Το πάχος αυτό θα μπορούσε να σχετίζεται με προϋπάρχοντα τείχη, έναντι της ανέγερσης απλών τοίχων από ξερολιθιά.
Ανεμοφράκτης που εδράζεται σε παχύ τοίχο άνω των 2 μέτρων (Τοίχος ΣΤ).
Επιμελημένος λαμπάς εισόδου στον ανωτέρω τοίχο (Τοίχος ΣΤ).
Σε ορισμένους από τους τοίχους παρατηρείται έντονη διάβρωση από τον αέρα στη νότια πλευρά τους, παρότι οι ανεμοφράκτες έχουν στηθεί για να κόβουν τους βόρειους ανέμους. Αυτό δεν αποκλείεται να οφείλεται στο γεγονός ότι αυτοί οι τοίχοι στέκουν στο ίδιο σημείο για αιώνες.
Ψηλός τοίχος όπου παρατηρείται, σε αρκετούς από τους λίθους, μεγάλη διάβρωση στη νότια πλευρά του (Τοίχος Β).
Ο ψηλός τοίχος με την αυξημένη διάβρωση (Τοίχος Β).
Λεπτομέρεια από εσκεμμένη κατασκευή με ανακουφιστικό, στον ψηλό διαβρωμένο τοίχο (Τοίχος Β).
Εντοιχισμένο κεραμικό πάνω από την ανωτέρω εσκεμμένη κατασκευή (Τοίχος Β).
Στους ψηλούς τοίχους του Παλαιοκάστρου, υπάρχουν αρκετά εντοιχισμένα κεραμικά που δείχνουν ότι στο χώρο προϋπήρξε δραστηριότητα, πριν στοιβαχτεί το οικοδομικό υλικό σε ψηλούς ανεμοφράκτες. Η ύπαρξη σπασμένων πιθαριών ή οικιακών σκευών πιθανότατα παραπέμπει στο ότι κάποτε υπήρξε κατοίκηση του χώρου.
Κεραμικό στη βάση τοίχου στο Παλαιόκαστρο (Τοίχος Ζ).
Εντοιχισμένο κεραμικό σε τοίχο στο Παλαιόκαστρο (Τοίχος Ε).
Εντοιχισμένο κεραμικό σε τοίχο στο Παλαιόκαστρο (Τοίχος Ε).
Σε ένα από τους ψηλότερους τοίχους συναντά κανείς πελεκημένη πέτρα κατά τη μέθοδο των αρχαίων. Ο λίθος αυτός θα μπορούσε να ανάγεται ακόμη και στους ελληνιστικούς χρόνους.
Πελεκημένη πέτρα κατά τη μέθοδο των αρχαίων (Τοίχος Α).
Φωτογραφία του ανωτέρω τοίχου (Τοίχος Α) από τη νότια όψη. Στο βάθος το Πισκοπειό και οι τρεις κορυφές της Γερακώνας, του Προφήτη Ηλία και του Λευκόποδα.
Η διαμόρφωση των ψηλών τοίχων στο Παλαιόκαστρο, με το στοίβαγμα του άφθονου οικοδομικού υλικού, φαίνεται να έχει διαταράξει αρκετά τη μορφή που μπορεί να είχε η οποιαδήποτε οχύρωση. Μία πλευρά η οποία απαιτούσε οχύρωση και, πιθανότατα, η σημερινή τοιχοποιία παραμένει στην ίδια θέση, είναι η δυτική πλευρά η οποία παρείχε και την πιο εύκολη πρόσβαση από την πλευρά του υψώματος του Προφήτη Ηλία. Στο δυτικό τείχος παρατηρούμε ότι οι πέτρες στα χαμηλότερα επίπεδα είναι κατά κανόνα πολύ μεγαλύτερες από αυτές στο πάνω μέρος του τείχους. Δεν αποκλείεται το κάτω μέρος του χτισίματος να είναι πολύ παλιότερο από το ανώτερο τμήμα του.
Το δυτικό τείχος στο κέντρο της φωτογραφίας
Το δυτικό τείχος από τη βόρεια γωνία του
Το δυτικό τείχος από τη νότια γωνία. Διακρίνεται το διαφορετικό χτίσιμο των παλιών μεγαλύτερων και συχνά τετραγωνισμένων λίθων έναντι της υψηλότερης πιο πρόχειρης τοιχοποιίας. Στη φωτογραφία επισημαίνεται επιμελημένη γωνία (;) παλαιότερου κτίσματος πάνω στην οποία έχει χτιστεί πιο πρόχειρα η νεότερη ξερολιθιά.
Το δυτικό τείχος δεν έχει σταθερό πλάτος. Στο βόρειο τμήμα του είναι εμφανώς πιο φαρδύ, τουλάχιστον στο επίπεδο του εδάφους που διακρίνεται σήμερα.
Το δυτικό τείχος από την εσωτερική πλευρά. Διακρίνεται το μεγαλύτερο πάχος στη βόρεια απόληξή του.
Στη βόρεια και στη νότια απόληξη του δυτικού τείχους, συναντά κανείς σήμερα δύο πολύ παλιά κελιά. Αν αυτό ήταν πράγματι τείχος οχύρωσης, είναι αρκετά πιθανό να απαιτούνταν η δημιουργία πύργων στα συγκεκριμένα σημεία. Τα δύο κελιά, φαίνεται να έχουν αξιοποιήσει την αφθονία του οικοδομικού υλικού που βρισκόταν στο χώρο.
Παλιό κελί εφαπτόμενο στην εσωτερική βόρεια απόληξη του δυτικού τείχους.
Κελί στην εξωτερική νότια απόληξη του δυτικού τείχους.
Η περιοχή του Παλαιοκάστρου η οποία εμφανίζει τη μεγαλύτερη αφθονία οικοδομικού υλικού, στοιβαγμένη σε ψηλούς τοίχους, κοιτάζει προς την κοιλάδα του Κορθίου. Φαίνεται δηλαδή να μην έχει μέτωπο απευθείας προς την πλευρά της θάλασσας. Μόνο στο άκρο της μπορεί κανείς να διακρίνει την ακτή του Μύλου (Καντούνι) στο Κόρθι. Αυτό σήμαινε ότι από την πλευρά του θαλάσσιου κόλπου, ο χώρος είχε τη δυνατότητα να περνάει σχεδόν απαρατήρητος. Το γεγονός αυτό, πιθανότατα παραπέμπει στο ότι ανταποκρινόταν σε συνθήκες κινδύνου από την πλευρά της θάλασσας. Αντίστοιχη θέση είχε η Καστροπολιτεία του Απαλίρου, η Βυζαντινή πρωτεύουσα της Νάξου στη διάρκεια των ταραγμένων μέσων Βυζαντινών χρόνων, που περνούσε σχεδόν απαρατήρητη από την πλησιέστερη θαλάσσια περιοχή της11. Το ίδιο μοτίβο επαναλαμβάνεται και σε άλλα σημαντικά κάστρα της μέσης Βυζαντινής περιόδου σε νησιά του Αιγαίου (π.χ. Αίγινα – Παλιαχώρα, Ικαρία – Κάστρο Κοσκινά) μετά τα μέσα του 7ου αι., εξαιτίας της εμφάνισης των Αράβων οι οποίοι εκτελούσαν πειρατικές επιδρομές στο Αιγαίο. Ιδίως μετά την κατάληψη της Κρήτης (αρχές 9ου αι.) και μέχρι τα μέσα του 10ου αι. η κατάσταση για τους νησιώτες έγινε πραγματικά αφόρητη.
Η θέα προς το Κόρθι και τα Αηδόνια από το Παλαιόκαστρο (περιοχή τοίχου Ζ).
Η θέα προς τη θάλασσα και το Απάνω Κάστρο, από την κορυφή του λόφου του Παλαιοκάστρου (337μ.). Ο μεγαλύτερος όγκος του άφθονου οικοδομικού υλικού είναι στοιβαγμένος πίσω από το σημείο αυτό, χωρίς απ’ευθείας επαφή με τη θαλάσσια περιοχή του Κόλπου του Κορθίου.
Ο έλεγχος του θαλάσσιου όρμου φαίνεται ότι γινόταν από θέσεις παρατήρησης σε απόσταση μερικών δεκάδων μέτρων από το ψηλότερο σημείο του λόφου, προς την κατεύθυνση του Όρμου Κορθίου. Σημαντικό ρόλο θα έπαιζαν σαφώς και οι βίγλες στη γύρω περιοχή, όπως το Καστελλάκι που προαναφέραμε στην κορυφή της Ράχης και πιθανότατα βίγλες στην άκρη του Απάνω Κάστρου και στη θέση «Βίγλα» στον Προφήτη Ηλία πάνω από την Καππαριά (βλ. ανωτέρω απόσπασμα χάρτη Μαμάη & Σταυλά) που θα εξυπηρετούσε την κατόπτευση των ευπρόσβλητων δυτικών ακτών της Πλάκας.
Στο Παλαιόκαστρο, σε αντίθεση με το Κάτω και Απάνω Κάστρο12, δεν εντοπίσαμε χρήση συνδετικού κονιάματος σε κάποια τοιχοποιία. Αυτό πιθανότατα μας οδηγεί στο να αποκλείσουμε τη δημιουργία οχύρωσης στο χώρο στα χρόνια της Λατινοκρατίας ή ακόμη και την οργανωμένη, με κεντρική μέριμνα, δημιουργία σημαντικής οχύρωσης στη μέση Βυζαντινή περίοδο. Για παράδειγμα στο Κάστρο Απαλίρου στη Νάξο παρατηρείται ευρεία χρήση συνδετικού κονιάματος στα τείχη οχύρωσης, στις εκκλησίες καθώς και υδραυλικού κονιάματος στις κινστέρνες, πολλές από τις οποίες στέκουν ακόμη και σήμερα13. Η διαφορά βέβαια από το Παλαιόκαστρο, είναι ότι ο χώρος παρέμεινε ανέγγιχτος, λόγω και της δύσκολης πρόσβασής του, ενώ στην περίπτωση του Παλαιοκάστρου, ο χώρος αξιοποιήθηκε για αγροτοκτηνοτροφικούς σκοπούς.
Χρήση συνδετικού κονιάματος στο Βυζαντινό Κάστρο Απαλίρου στη Νάξο. Συνδετικό κονίαμα παρατηρείται στην οχύρωση, τις εκκλησίες και υδραυλικό κονίαμα στις κινστέρνες του εν λόγω κάστρου13.
Παρόμοια, πάντως, χαρακτηριστικά με το Παλαιόκαστρο, με απουσία συνδετικού κονιάματος, εμφανίζει το Κάστρο του Λαζάρου στη Σάμο, χτισμένο σε μια ψηλή κορυφή (1037 μ) του όρους Καρβούνη, το οποίο μελετήθηκε από τον Κωνσταντίνο Τσάκο τη δεκαετία του 1970 (Αρχαιολογική Εφημερίς 1979 σελ. 11-25). Το κάστρο αυτό φαίνεται να χτίστηκε βιαστικά, με την έναρξη των αραβικών επιδρομών στο χώρο του Αιγαίου (μέσα 7ου αι.), όταν οι κάτοικοι αναζήτησαν καταφύγιο στο εσωτερικό του νησιού.
Η Παναγία στο Παλαιόκαστρο
Η πλησιέστερη εκκλησία στο Παλαιόκαστρο είναι η Παναγία, η οποία στη λίστα διατηρητέων μνημείων της Άνδρου καταγράφεται ως «Παναγία στο Παλιόκαστρο»14. Η εκκλησία αυτή παρουσιάζει εξαιρετικό ενδιαφέρον και μπορεί να κρύβει απαντήσεις στα ερωτήματα για το Παλαιοκάστρο.
Η Παναγία στο Παλιόκαστρο
Στο δυτικό τοίχο του ναού υπάρχει εντοιχισμένη σχιστολιθική πλάκα όπου υπάρχει λαξευμένος ανάγλυφος σταυρός σε οκτάγωνο πλαίσιο. Ο σταυρός αυτός φαίνεται να έχει σχήμα λαβής στην κατώτερη απόληξή του. Σύμφωνα με τον Επίκουρο Καθηγητή Βυζαντινής και Μεταβυζαντινής Αρχαιολογίας και Τέχνης, Γιώργο Πάλλη, το σχήμα και η λεπτομέρεια της λαβής θα μπορούσαν να παραπέμπουν σε Βυζαντινό σταυρό που μιμείται τους μεταλλικούς σταυρούς λιτανείας, μια τεχνοτροπία που παραπέμπει στους μέσους βυζαντινούς χρόνους και συγκεκριμένα μεταξύ 10-11ου αι.
Ο ανάγλυφος σταυρός με λαβή στην κατώτερη απόληξή του, ο οποίος ενδέχεται να ανάγεται στο 10-11ο αι., στο δυτικό τοίχο της Παναγίας στο Παλιόκαστρο.
Το γεγονός ότι ο σταυρός αυτός έχει χαραχτεί πάνω σε ντόπια σχιστολιθική πέτρα και όχι σε κάποιο μάρμαρο από εξειδικευμένους βυζαντινούς μαρμαρογλύπτες, όπως παρατηρείται συνήθως στα σχετικά αντίστοιχα διασωθέντα εκκλησιαστικά γλυπτά του 11ου & 12ου αι., είναι ακόμη πιο ενδιαφέρον, καθώς φανερώνει τους περιορισμένους πόρους στην εκτέλεση του έργου αλλά και πιθανότατα τη δημιουργία του ανάγλυφου από ντόπιο γλύπτη. Οι περιορισμένες αυτές δυνατότητες πιθανότατα μας παραπέμπουν σε εποχή των μέσων βυζαντινών χρόνων αρκετά ταραγμένη και σίγουρα πριν την ακμή που παρατηρήθηκε στα χρόνια των Κομνηνών (τέλη 11ου – 12ος αι.) στην Άνδρο, λόγω της ανάπτυξης της μεταξουργίας15.
Η Παναγία στο Παλιόκαστρο από τα βορειοανατολικά
Επισκεφθήκαμε το ναό της Παναγίας μαζί με την αρχιτέκτονα Λίνα Δεμαθά, η οποία παρατήρησε κάποιες πολύ σημαντικές λεπτομέρειες. Σύμφωνα με τις παρατηρήσεις της, ο ναός εξωτερικά φαίνεται να έχει πολύ μεγαλύτερο ύψος απ’ ό,τι φαίνεται στο εσωτερικό του. Μάλιστα από τη νότια πλευρά ανεβαίνει κανείς τρία σκαλοπάτια για να εισέλθει στο ναό. Αυτό θα μπορούσε να σημαίνει ότι ο ναός επικάθεται πάνω σε παλαιότερο μνημείο.
Κατεβαίνοντας τα σκαλοπάτια στη νότια πλευρά της Παναγίας στο Παλιόκαστρο
Εξετάζοντας το ιερό από την εξωτερική του πλευρά, η αρχιτέκτονας διαπίστωσε ότι υπάρχει τοίχος περιμετρικά κάτω από το ιερό το οποίο φαίνεται να έχει τη μορφή αρκετά μεγαλύτερου ιερού από το σημερινό. Σε συνδυασμό με το μεγαλύτερο εξωτερικό ύψος του ναού, δεν αποκλείεται η Παναγία στο Παλιόκαστρο να βρίσκεται στη θέση παλαιότερου αρκετά μεγαλύτερου Βυζαντινού ναού. Ωστόσο, προκειμένου να εξαχθούν πιο βέβαια συμπεράσματα για την ύπαρξη μεγαλύτερου ιερού, απαιτείται ο καθαρισμός του χώρου από τη σημερινή βλάστηση, η οποία δυσκολεύει σημαντικά την εξαγωγή συμπερασμάτων.
Το ιερό στην Παναγία στο Παλιόκαστρο. Η βλάστηση δεν επιτρέπει εξαγωγή ασφαλών συμπερασμάτων για το σχήμα του τοίχου που βρίσκεται κάτω από το ιερό.
Στην Παναγία στο Παλιόκαστρο, όπως και στους τοίχους του Παλαιοκάστρου, παρατηρεί κανείς εντοιχισμένα κεραμικά τόσο στους διπλανούς τοίχους όσο και στην τοιχοδομία του ναού. Εδώ να σημειώσουμε ότι, σύμφωνα με την ανάμνηση της κας Νίκης Ζερτοπούλη, η στέγη του ναού παλιότερα ήταν με μπιλιασμένο χώμα, πριν πέσει τσιμεντένια πλάκα.
Μεγάλο κεραμικό θραύσμα (όστρακο) εντοιχισμένο χαμηλά στο βόρειο τοίχο της Παναγίας στο Παλιόκαστρο.
Κεραμικό στον περίβολο της Παναγίας στο Παλιόκαστρο.
Η συνέχεια στο δεύτερο μέρος…
Βιβλιογραφία
- Γ. Γλυνός – Σπ. Τσαούσης: Το άγνωστο Παλαιόκαστρο
https://www.androsfilm.gr/2020/03/27/to-agnosto-palaiokastro-ton-giorgou-glynou-spyrou-tsaousi/
- Γ. Γλυνός – Σπ. Τσαούσης – Θ. Καρπούζης: Αγρίδια: η περιοχή των αγρών, το χαμένο χωριό, το φέουδο.
- Γ. Γλυνός – Σπ. Τσαούσης: Το Ρωγό αποκαλύπτεται: το μεσαιωνικό παρελθόν, το δίκτυο νερόμυλων, ο τόπος καταγωγής του Δημήτρη Γλυνού
- Γ. Γλυνός: Μια εκκλησία των Λατίνων στο Πισκοπειό και μερικές σκέψεις
- Γ. Γλυνός: Ιστορική αναδρομή στην Καππαριά
https://www.androsfilm.gr/2021/06/15/video-george-glynos-historical-background-in-kapparia/
- Σπ. Τσαούσης – Γ. Γλυνός: Η έξοδος διαφυγής του Απάνω Κάστρου και η παράκαμψη των Διποταμάτων
- Δ. Πασχάλης: Κάστρα, πύργοι και βίγλαι εν Άνδρω, Επετηρίς της Εταιρείας Κυκλαδικών Μελετών, Τόμος Ε΄, 1965, σελ. 377, 383, 387
- Δ. Κυριακός: Άνδρος Ιστορία και Πολιτισμός, Αθήναι 1965, σελ. 41
- Ν. Βασιλόπουλος: Βυζαντινής Άνδρος 4ος – 13ος αι.
https://androshistoria.blogspot.com/2015/04/4-13.html
- Δ. Πολέμης: Οι Αφεντότοποι της Άνδρου – Πέταλον 2 Παράρτημα, Άνδρος 1995, σελ. 27
- Hill, The intra-site topography and standing remains of Kastro Apalirou, Naxos and the Byzantine Aegean: Insular Responses to Regional Change, Norwegian Institute at Athens, Athens 2018 σελ. 115
- Ελ. Δεληγιάννη Δωρή, Η έρευνα στο Επάνω Κάστρο της Άνδρου. Μερικές Σκέψεις. Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας, Τόμος ΚΖ’ 2006, 473.
- Hill, The intra-site topography and standing remains of Kastro Apalirou, Naxos and the Byzantine Aegean: Insular Responses to Regional Change, Norwegian Institute at Athens, Athens 2018 σελ. 106
- Κήρυξη μονών, ναών και κτισμάτων της νήσου Άνδρου ως ιστορικών διατηρητέων μνημείων.
http://listedmonuments.culture.gr/fek.php?ID_FEKYA=36
- Γ. Πάλλης, Ανδριακά Χρονικά 43, Η βυζαντινή Άνδρος (4ος – 12ος αιώνας) – Η μεσοβυζαντινή γλυπτική ως πηγή για την τοπογραφία και την ιστορία της Άνδρου – Καΐρειος Βιβλιοθήκη 2016 σελ. 150, 153.
