Στο ΠΡΩΤΟ ΘΕΜΑ της Κυριακής 20/2/2022 άρθρο της Τίνας Μανδηλαρά
Τα συμπεράσματα από τη συνεχιζόμενη ανασκαφή στην περιοχή του Στρόφιλα της Άνδρου, που πρωτοήρθε στο φως εικοσιπέντε χρόνια πριν, καταδεικνύουν όχι μόνο ότι πρόκειται για την αρχαιότερη πόλη στην Ευρώπη αλλά και με ανεπτυγμένη τεχνολογία και πολιτισμό, κάτι που ανατρέπει τις μέχρι τώρα θεωρίες για τον Κυκλαδικό Πολιτισμό την εποχή του Χαλκού
Όπως όλα δείχνουν η αρχαιότερη πόλη της Ευρώπης δεν βρίσκεται σε κάποια απόμακρη στεριά αλλά στο δυτικό τμήμα της Άνδρου, στην καρδιά του Αιγαίου και στην άκρη των Κυκλάδων και φέρει το όνομα Στρόφιλας. Καθώς οι αρχαιολόγοι ήρθαν, πριν από εικοσιπέντε χρόνια, σε επαφή με έναν οικισμό που αποκαλύφθηκε σχεδόν ανέπαφος ανατρέποντας ο,τι γνώριζαν ως τότε για την εξέλιξη αλλά και την παλαιότητα του κυκλαδικού πολιτισμού, τα ευρήματα που έρχονται διαρκώς στο φως με τις συνεχιζόμενες ανασκαφές καταδεικνύουν ότι ήταν πολύ πιο εξελιγμένος από όσο μέχρι τώρα θεωρούσαν.
Για την ακρίβεια, οι αρχαιολογικές έρευνες σταδιακά κατέδειξαν ότι ο Στρόφιλας ήταν ένας εύρωστος, ανεπτυγμένος, ναυτικού αλλά και γεωργικού τύπου πρωτοαστικός οικισμός της τελικής νεολιθικής περιόδου, κάτι που ενισχύεται ακόμα περισσότερο από τις πρόσφατες συγκρίσεις με άλλα ευρήματα από άλλες ανασκαφές. Οι άοκνες προσπάθειες της υπεύθυνης αρχαιολόγου της ανασκαφής, δρ Χριστίνας Τελεβάντου, η οποία έχει πραγματοποιήσει πληθώρα ανασκαφών στις Κυκλάδες και έχει δημοσιεύσει πολλά άρθρα σχετικά με τις έρευνες της, δείχνουν μάλιστα να δικαιώνονται αποδεικνύοντας ότι όντως επρόκειτο για τον πιο αρχαίο οικισμό στην Ευρώπη και για την πλέον ανεπτυγμένη οικιστική κοινότητα στο Αιγαίο!
Επόμενο στάδιο της έρευνας, η οποία δεν σταματάει ποτέ αφού αποκαλύπτει ότι τελικά οι Κυκλάδες ήταν πολύ πιο ανεπτυγμένες από ο,τι γνωρίζαμε αρχικά, είναι το να βρεθεί ο ιδανικός χώρος για να φιλοξενηθούν τα άκρως πολύτιμα αυτά ευρήματα που εντοπίστηκαν στην ανασκαφή. Λαμβάνοντας, μάλιστα, υπόψη και άλλες αρχαιολογικές ανακαλύψεις όπως εκείνη της Κέρου, όπου έχει εντοπιστεί, σύμφωνα με τους Βρετανούς Αρχαιολόγους που πραγματοποιούν ανασκαφές στο μικρό αυτό νησάκι, λίγο έξω από το Κουφονήσι, το πιο αρχαίο ναυτικό ιερό, καταλαβαίνουμε ότι ο Κυκλαδικός πολιτισμός τελικά ήταν πολύ πιο εξελιγμένος από ο,τι παραδέχονταν οι μέχρι πρότινος επιστημονικές θεωρίες τόσο σε επίπεδο εξέλιξης της τεχνολογίας, όσο και της ναυτιλίας ή του πολιτισμού.
Η Άνδρος, το κέντρο της εποχής του Χαλκού
Ο Στρόφιλας, η “αρχαιοτέρα πόλη της Ευρώπης”, όπως την έχουν αποκαλέσει, χρονολογείται στο 4.500-3.300 π.Χ και δεν είναι σημαντική μόνο επειδή έφερε στο φως ευρήματα που τεκμηριώνουν την εξέλιξη του Κυκλαδικού πολιτισμού ήδη από την εποχή εκείνη αλλά και επειδή αποκάλυψε έναν πυκνοκατοικημένο οικισμό που βρέθηκε σχεδόν ανέπαφος. “Εντοπίσαμε τον Στρόφιλα στις αρχές της δεκαετίας του 90 σε ένα οδοιπορικό στην ευρύτερη περιοχή της Σταυροπέδας, μια ενδιαφέρουσα θέση της δυτικής ακτής του νησιού με ορατότητα στο Αιγαίο” δηλώνει η υπεύθυνη της ανασκαφής κ. Χριστίνα Τελεβάντου μιλώντας τόσο για τη σπουδαιότητα της ανακάλυψης, όσο και το δύσκολο χρονικό των ανασκαφικών εργασιών καθώς οι αρχαιολόγοι, εκτός από τη συγκλονιστική αυτή αποκάλυψη, ήρθαν αντιμέτωποι με έναν λόφο από σκουπίδια και άλλου είδους βλαβερά στοιχεία, που ακόμα συνιστούν απειλή για τον αρχαιολογικό χώρο.
“Η περιοχή είχε ήδη υποστεί τεράστια βλάβη από λατομική δραστηριότητα και τη λειτουργία χωματερής.” εξηγεί χαρακτηριστικά η κ. Τελεβάντου. “Στα όρια της, αλώβητο, ωστόσο, δέσποζε ακόμη το οροπέδιο του Στρόφιλα, αντίστοιχο σε μορφολογία με το πλησίον της Αγοράς, ένα στοιχείο αρκετό για να τραβήξει το ενδιαφέρον μας ώστε να το διερευνήσουμε και στη συνέχεια να διαπιστώσουμε εκτεταμένα λείψανα προιστορικής εγκατάστασης. Η σχεδόν 25ης ανασκαφή και μελέτη αποκάλυψε ένα μεγάλο τμήμα οχυρωμένου οικισμού με πληθώρα στοιχείων ανατρεπτικών για πολλούς τομείς του Αιγαίου”.
Αυτό σημαίνει ότι το σημείο ήταν ιδιαίτερα προνομιακό αφού διέθετε όλα όσα χρειάζονταν οι κάτοικοι εκείνων των πρώτων κοινοτήτων ώστε να μπορέσουν να μακροημερεύσουν “Η Άνδρος ως φυσική γέφυρα που ένωνε την Αττική με τα νησιά του Αιγαίου ήταν το πρώτο πάτημα προιστορικού ανθρώπου για την εποίκησή του” τονίζει η κ. Τελεβάντου. “Ταυτόχρονα ήταν κόμβος και ενδιάμεσος σταθμός στους θαλάσσιους δρόμους της νεολιθικής ναυσιπλοίας για τη διακίνηση αγαθών αλλά και κόμβος για τη μετάδοση της τεχνολογίας και ιδεών ανάμεσα στην Άνδρο και σε άλλα νησιά του Αιγαίου.
Επιπλέον η Άνδρος ως το δεύτερο σε μέγεθος Κυκλαδονήσι με φυσικά χαρακτηριστικά είναι διαχρονικά ιδανική για εγκατάσταση καθώς ο πλούσιος υδροφόρος ορίζοντας και οι μεγάλες εκτάσεις για καλλιέργεια ευνοούσαν την άσκηση της γεωργίας και της κτηνοτροφίας εξασφαλίζοντας κατ’αρχήν την επιβίωση αλλά και την ανάπτυξη του βιωτικού επιπέδου. Η πλούσια βλάστηση παρείχε ξυλεία, την πρώτη ύλη για την κατασκευή σκαφών, σημαντικό στοιχείο για την ανάπτυξη του τόπου. Επιφανειακά ευρήματα στη βορειοδυτική Άνδρο υποδηλώνουν, επίσης, περιστασιακές δραστηριότητες όπως κυνήγι, ψάρεμα ή αγροτικές εργασίες και τεκμηριώνουν κατοίκηση ήδη από τη Νεότερη νεολιθική περίοδο Ι όταν, όπως δείχνουν σχετικά ευρήματα, είχε ιδρυθεί και ο Στρόφιλας. Η Άνδρος κατά την επόμενη νεότερη νεολιθική περίοδο ΙΙ-τελική νεολιθική γνώρισε μεγάλη ανάπτυξη.
Το ακρωτήρι του Στρόφιλα βρίσκεται στο κέντρο της δυτικής ακτής της Άνδρου σε μια εξαιρετικά σημαντική στρατηγική θέση με τη δυνατότητα ελέγχου μεγάλης περιοχής του Αιγαίου από την Αττική και την Εύβοια μέχρι τη Σύρο, την Πάρο και τη Νάξο καθώς και του νοτίου τμήματος του νησιού. Επιπλέον ως φύσει οχυρή θέση έχει πρόσβαση μόνο από την ενδοχώρα αποτρέποντας τους εισβολείς.
Στο νότιο μέρος υπάρχουν δυο ασφαλείς λιμένες ενώ η ρεματιά εξασφάλιζε πόσιμο νερό. Στο οροπέδιο εκτείνονται τα ερείπια εποικισμού που φαίνεται ότι ιδρύθηκε κατά τη νεότερη νεολιθική περίοδο Ι και άκμασε στη νεότερη νεολιθική ΙΙ-τελική νεολιθική, πιθανότατα σε συνδυασμό με την εξόρυξη χαλκού στη Λαυρεωτική καθώς θα συμμετείχε προφανώς λόγω θέσης στη διακίνηση του. Φαίνεται ως τώρα ο οικισμός να είναι ο μεγαλύτερος αυτή τη στιγμή στο νοτιοδυτικό Αιγαίο” συμπεραίνει η Χριστίνα Τελεβάντου μιλώντας γι αυτόν τον αξιοσήμαντο οικισμό που άκμασε 7000 χρόνια πριν και είναι μοναδικός στις Κυκλάδες αλλά και στην ευρύτερη περιοχή, δηλαδή τόσο στην Εύβοια όσο και στην Αττική ανατρέποντας την εικόνα που είχαμε έως τώρα.
Η ανασκαφή που συνεχίζεται σε συνδυασμό με την επιστημονική τεκμηρίωση των ευρημάτων αναμένεται να καταγράψει και άλλα συμπεράσματα για τον τρόπο που ζούσαν και δρούσαν οι πρώτοι εκείνοι Κυκλαδίτες. Εντυπωσιάζει μάλιστα ο τρόπος όχι μόνο που οργανώνονταν αλλά που αξιοποιούσαν την τεχνολογία όπως τη μεταλλουργία καθώς και ο μυστηριακός χαρακτήρας των βραχογραφιών, που δείχνει έναν ιδιαίτερο τρόπο λατρείας και εκδήλωσης πολιτιστικής ανάπτυξης.
Οι εντυπωσιακές βραχογραφίες:
Αυτό, πάντως, που εντυπωσιάζει δεν είναι μόνο το μέγεθος του οικισμού αλλά και οι βραχογραφίες που αποκαλύφθηκαν και αποκωδικοποιήθηκαν, οι οποίες αναπαριστούν ανθρώπους, ζώα και πλοία καθώς και πολλά διακοσμητικά θέματα που αν τα συγκρίνει κανείς με αυτές, για παράδειγμα, στο Ακρωτήρι της Σαντορίνης ανακαλύπτει πως πρόκειται για προδρομικές μορφές αναπαράστασης και πρώιμης εξέλιξης της υψηλής αυτής τέχνης. Μια σειρά από φυσιοκρατικές παραστάσεις όπως τα ζώα, τα ψάρια αλλά και τα πλοία δείχνουν ότι η περιοχή ήταν ανεπτυγμένη σε ξηρά και θάλασσα.
Για την ακρίβεια επτά απεικονίσεις πλοίων, άλλα σε πομπή και άλλα μόνα τους αποκαλύπτουν την πρωτοποριακή εξέλιξη της ναυπηγικής από εκείνη την εποχή στο Αιγαίο. Σε ορισμένα μάλιστα πλοία διακρίνεται ένα σχήμα που μοιάζει με ρόμβο που προφανώς αντιστοιχεί σε πανί κάτι που ενδεχομένως να αποδεικνύει την πρώιμη χρήση του στη ναυσιπλοία. Το γεγονός μάλιστα ότι τα πλοία αναπαρίστανται σε ομάδες, το ένα πίσω από το άλλο, και με συγκεκριμένα λάβαρα μαρτυρά ότι προφανώς είχαν συγκεκριμένο ιδιοκτήτη ή ότι εξορμούσαν από κοινού στη θάλασσα του Αιγαίου ενώνοντας διαφορετικές ακτές και πολιτιστικές ταυτότητες.
Λίγο αργότερα στο ακρωτήριο της Πλάκας και πάλι στην Άνδρο βρέθηκαν και εκεί βραχογραφίες σε μια συνοικία της Εποχής του Χαλκού, που ενισχύουν όλα αυτά τα συμπεράσματα. Μάλιστα κατά τη διάρκεια μιας σωστικής ανασκαφής αποκαλύφθηκε το τμήμα μιας πολύ καλοδιατηρημένης συνοικίας με τέσσερα τουλάχιστον οικοδομήματα, από τα οποία το ένα ήταν ύψους 8 μέτρα (!), άκρως επιβλητικό και εντυπωσιακό μέγαρο, κάποιου άρχοντα, ηγέτη ή αρχηγού της κοινότητας. Όσο για τις βραχογραφίες έμοιαζαν πάρα πολύ με αυτές του Στρόφιλα, κάτι που προφανώς οφείλεται στη μετακίνηση των κατοίκων από εκεί προς το Ακρωτήρι Πλάκας, γύρω στο 3300 π.Χ, κάτι που σημαίνει ότι η πόλη ιδρύθηκε κατά την Πρωτοκυκλαδική ΙΙΒ περίοδο. Επίσης βρέθηκε δρόμος με βαθμίδες που οδηγούσε στην πλατεία αλλά και μεγάλα αποθηκευτικά και πιθοειδή αγγεία, λίθινα εργαλεία.
Αυτή που ωστόσο κλέβει πραγματικά την προσοχή από τις βραχογραφίες είναι η σύνθεση με το κεφάλι ενός ανθρώπου που περιβάλλεται από διάφορα συμβολικά θέματα και από άλλες παραστάσεις που μοιάζουν με χέρια υψωμένα στον ουρανό σαν να προσεύχονται!-και μάλιστα με ένα κόσμημα σε σχήμα δαχτυλιδιού-αυτό, δηλαδή, που γνωρίζουμε και από τα νεολιθικά ειδώλια-να κρέμεται από τον καρπό. Όσο για ένα παράξενο κυκλικό σχήμα, που αναπαρίσταται στη βραχογραφία, προφανώς αντιστοιχεί στον θεό ήλιο με αποτέλεσμα να αναρωτιέται κανείς αναφορικά με τις επιρροές των κατοίκων από άλλους πολιτισμούς με τους οποίους αλληλεπιδρούσαν μέσω της ναυσιπλοίας. Μάλιστα, ο τρόπος που διαβάζονται οι αναπαραστάσεις αυτές αλλάζει ανάλογα με το φως του ήλιου, γεγονός που κάνει τους αρχαιολόγους να αναρωτιούνται κατά πόσο είχε αναπτυχθεί ήδη ο μυστικισμός και ένας διαφορετικός πιο ιερός και συμβολικός τρόπος πρόσληψης της πραγματικότητας, κάτι αποκαλυπτικό για την εξέλιξη του πολιτισμού την πρώιμη εκείνη εποχή.
Πολύτιμα ευρήματα: κεραμικά, πολεμικά είδη, χρυσά κοσμήματα!
Η αρχαιολόγος, κ. Τελεβάντου έχει βασίσει τις έρευνες της στα πολύτιμα ευρήματα που αποκάλυψαν οι πολυετείς ανασκαφές με σκεύη σε συνήθη σχήματα και άλλα πρωτότυπα και αινιγματικά. “Όσον αφορά τα σχήματα και τη διακόσμηση, βρίσκει τα παράλληλά της στη Νεολιθική κεραμική του Αιγαίου, όπως τις κεφαλές στην Κέα, του Σπηλαίου Ζα στη Νάξο, της αλεπότρυπας στη Μάνη, του Εμβολίου της Χίου. Ορισμένα εμφανίζουν στοιχεία της πρωτοκυκλαδικής περιόδου όπως ένα κλειστό αγγείο, το οποίο αν και νεολιθικό με τη χαρακτηριστική διάκριση λαιμού και σώματος προιδεάζει το σχήμα των πρωτοκυκλαδικών κρατηρίσκων.” δηλώνει χαρακτηριστικά η υπεύθυνη της ανασκαφής και πραγματικά είναι τρομερό αν συγκρίνει κανείς αυτά τα αγγεία αλλά και αυτές τις αναπαραστάσεις με τις μετέπειτα εντυπωσιακές τοιχογραφίες από άλλες περιοχές του Αιγαίου όπως τη Σαντορίνη ή την Κρήτη.
Εντυπωσιακός είναι ο αριθμός των λίθινων εργαλείων, όπως λίθινοι πέλεκεις, φυλλόσχημες αιχμές με αμφιπρόσωπη επεξεργασία και βαλιστικές αιχμές που επίσης βρέθηκαν στην περιοχή. Χαρακτηριστικά μιλώντας, σύμφωνα με την κ. Τελεβάντου, “τα πολυάριθμα χάλκινα ευρήματα σε συνδυασμό με την ιδανική θέση του Στρόφιλα για έλεγχο των θαλασσίων δρόμων και διακίνησης του νέου αυτού επαναστατικού για την τεχνολογία υλικού καταδεικνύουν τον καταλυτικό ρόλο του στο πολιτιστικό γίγνεσθαι του νεολιθικού Αιγαίου.
Έως τώρα έχουν βρεθεί 34 χάλικα αντικείμενα: σε αυτά συγκαταλέγονται εγχειρίδια, σφυρήλατη αιχμή με νευρώση, οπείς, βελόνες, τριχολαβίδα, παιόνες. Τα προιόντα της επεξεργασίας δείχνουν επιτόπια χρήση της μεταλλουργίας ενώ η ψήφος από χρυσό, σπάνιο υλικό από τις Κυκλάδες κατά τη νεολιθική εποχή ενδεχομένως να υποδηλώνουν επαφές με περιοχές όπως η Βάρνα στις ακτές της μαύρης θάλασσας. Φάσματα λίθινων αγγείων επίσης μαρτυρούν υψηλό επίπεδο λιχνοτεχνίας, μάλιστα στο εσωτερικό αυτών φαίνονται ίχνη του τόρου ενώ τα πήλινα και οστέινα σφονδύλια υποδηλώνουν υφαντουργία” καταλήγει η αρχαιολόγος τονίζοντας την υψηλή σημασία των ευρημάτων που πραγματικά εντυπωσιάζουν με την εξέλιξη της τεχνολογίας κατά την εποχή εκείνη στο Αιγαίο, κάτι που οι Αρχαιολόγοι για χρόνια αρνούνταν.
Τι μαρτυρούν τα πρόσφατα ευρήματα
Αν λοιπόν λάβει κανείς υπόψη το υψηλό επίπεδο των αναφορών, τους πλείστους συμβολισμούς, την εξέλιξη της τεχνολογίας τόσο για τη ναυσιπλοία όσο και για την καθημερινότητα σε πραγματικό και συμβολικό επίπεδο, έρχεται αντιμέτωπος με έναν εξελιγμένο, για την εποχή εκείνη πολιτισμό. Είναι σημαντικό ότι οι συγκρίσεις αυτών των ευρημάτων και η επανάληψη της τεχνικής και της θεματολογίας αποκαλύπτουν εκτεταμένη χρήση κοινών συμβόλων και τη συνέχιση της τέχνης αυτής. Φανερώνουν δηλαδή ότι πρόκειται για ιδιαίτερα διαδεδομένες τεχνικές συμβολισμού.
Σε αυτό σημαντικό ρόλο διαδραματίζει και η σύγκριση με πρόσφατα ευρήματα όπως στο Καστρί της Σύρου αλλά και στο βαθύ της Αστυπάλαιας, από άλλες, δηλαδή ανασκαφές, που προσομοιάζουν στην τεχνολογία του Στρόφιλα και ενισχύουν τα επιστημονικά συμπεράσματα για την ύπαρξη του αρχαιότερου πλην όμως εξελιγμένου αστικού αυτού κέντρου στο δυτικό μέρος της Άνδρου. “Στον Στρόφιλα χρησιμοποιείται ένα πλούσιο λεξιλόγιο καθώς και αφηγηματικές σκηνές οι οποίες εμφανίζονται μάλιστα για πρώτη φορά αποδεικνύοντας ότι οι νεολιθικοί καλλιτέχνες έθεσαν από πολύ νωρίς τα θεμέλια του εικονογραφικού αυτού λεξιλογίου και της διαχείρισης της επιφάνειας σε σύνθετες σκηνές” υποστηρίζει η κ. Τελεβάντου.
“Συνολικά τα στοιχεία αυτά καταδεικνύουν ότι ο Στρόφιλας ήταν ένας εύρωστος πολιτισμός που διαδραμάτισε ένα σημαντικό ρόλο κατά τη νεολιθική εποχή καταδεικνύοντας ότι στην περιοχή αυτή αναπτύχθηκε και διαμορφώθηκε ένας προηγμένος οικισμός με πρώιμα πρωτοαστικά χαρακτηριστικά. Πρόκειται για ένα μοντέλο σύνθετης ιεραρχικής κοινωνίας που οδήγησε στις μετέπειτα εξελίξεις της εποχής του Χαλκού στο Αιγαίο”.
