“Καιρός για μανίτες… ναι μεν αλλά…” του Ηλία Πολέμη

Φτάσαμε τα μέσα του Δεκέμβρη και οι βροχές που έχει ρίξει το τελευταίο χρονικό διάστημα κάθε άλλο παρά αμελητέες μπορούν να θεωρηθούν. Η συγκυρία της πανδημίας με ανάγκασε φέτος να μείνω στο νησί και έτσι βρίσκομαι κοντά στο πεδίο της έρευνας μου παρακολουθώντας και καταγράφοντας την εμφάνιση διαφόρων γνωστών μου μανιταριών στην Άνδρο, ήδη από τις αρχές Νοέμβρη. Μετά από μια μάλλον μακρά περίοδο ψυχρών και ξηρών βοριάδων, ο καιρός τις τελευταίες δύο εβδομάδες έχει γίνει πολύ υγρός και ταυτόχρονα ήπιος σε ό,τι αφορά τις θερμοκρασίες. Ιδανικός καιρός δηλαδή για μανιτάρια!

Τέτοια εποχή, με τέτοιο καιρό, Ανδριώτες και Ανδριώτισσες, συνήθως στα χωριά και γεωργοκτηνοτροφικές οικογένειες, παραδοσιακά βγαίνουν προς αναζήτησή των περίφημων “γλιστριτών” ή και “καρωνιτών” προς τα νότια, στην ευρύτερη περιοχή του Κορθίου. Πράγματι, μανιτάρια άρχισαν να εμφανίζονται σιγά σιγά παντού, όχι μόνο σε δασωμένα σημεία του νησιού μας, αλλά και σε κτήματα, βοσκοτόπια και λιβάδια.
Πριν βγούμε όμως να μαζέψουμε μανιτάρια, πριν υποκύψουμε στον πειρασμό να βάλουμε στο καλάθι και κυρίως στο πιάτο μας οποιοδήποτε λαχταριστό άγριο μανιτάρι της ανδριώτικης γης, ας σκεφτούμε σοβαρά, πολύ σοβαρά τα παρακάτω για να μην λαχταρήσουμε εμείς και οι αγαπημένοι μας.

• Γνωρίζουμε καλά το είδος το οποίο ψάχνουμε, ξέρουμε με απόλυτη βεβαιότητα να το ξεχωρίζουμε από άλλα είδη, που μπορεί να είναι δηλητηριώδη, έως και θανάσιμα δηλητηριώδη;
• Γνωρίζουμε ότι στην Άνδρο υπάρχει ένα είδος που ονομάζεται επιστημονικά “Αμανίτης ο φαλλοειδής” (Amanita phalloides), το οποίο κατά τόπους και υπό ευνοϊκές συνθήκες παράγει πολλά μανιτάρια, συχνά μεγάλα σε μέγεθος και σαρκώδη, θελκτικά στην όψη, ευχάριστα στην οσμή και τη γεύση, που θυμίζουν γλιστρίτες, δεν είναι όμως γλιστρίτες αλλά … “θανατίτες”;
• Γνωρίζουμε πως αυτό το πιο επικίνδυνο θανατηφόρα τοξικό είδος μανιταριού της χώρας μας, που υπάρχει και στο νησί μας, μπορεί να βρεθεί όπου υπάρχουν δέντρα που κάνουν βελανίδια, δηλαδή δρύες, βαλανιδιές, άριες, πρίνοι αλλά και καστανιές;

Αν δεν τα γνωρίζουμε αυτά, αν δεν έχουμε εκπαιδευτεί να ξεχωρίζουμε τα θανατηφόρα είδη του τόπου μας και βγαίνουμε βόλτα με το καλαθάκι μας να μαζέψουμε μανίτες, τότε κινδυνεύουμε πραγματικά και πρέπει να το ξανασκεφτούμε ακόμη πιο σοβαρά πριν βάλουμε τηγάνι και ετοιμάσουμε τραπέζι! Με τις επικρατούσες συνθήκες στο Εθνικό Σύστημα Υγείας δεν πρέπει σε καμία περίπτωση να ρισκάρουμε να πάθουμε σοβαρή δηλητηρίαση και να βρεθούμε τέτοιες μέρες να τρέχουμε σε νοσοκομεία …
Όπως λέει η παροιμία “όλα τα μανιτάρια τρώγονται, μερικά μόνο μια φορά” και όπως πολύ σωστά διαλαλούν οι πλέον πεπειραμένοι μανιταράδες στον “Σύλλογο Μανιταρόφιλων Ελλάδας” … “Αγαπούμε τα μανιτάρια, αλλά πιο πολύ αγαπούμε τη ΖΩΗ”.

Στα 30 σχεδόν χρόνια που μελετώ τα μανιτάρια της Άνδρου έχω καταγράψει μόνο μία σοβαρή, παραλίγο θανατηφόρα, δηλητηρίαση από μανιτάρι του είδους που προανέφερα, στην περιοχή των Αποικίων, η οποία είχε συμβεί τη δεκαετία του ΄80. Δηλαδή σχεδόν επί 40 χρόνια δεν είχε ακουστεί άλλο σοβαρό περιστατικό στο νησί μας. Όμως πέρσι δυο Αλβανοί συμπολίτες μας κινδύνεψαν και πάλι να χάσουν τη ζωή τους από αυτό το μανιτάρι, το οποίο συλλέχθηκε στη Βουρκωτή μια βδομάδα μετά που το είχα δει κι εγώ στο ίδιο σημείο. Φέτος ξανά, μέσα στη βδομάδα που μας πέρασε, δύο ακόμη άτομα έκαναν το ίδιο λάθος μαζεύοντας μανίτες στην περιοχή της Παναχράντου. Δύο περιστατικά μέσα σε ένα χρόνο είναι πολλά, και όπως καταλαβαίνετε εμένα μου έκρουσαν τον κώδωνα του κινδύνου και θεώρησα αναγκαίο να γράψω αυτό το κείμενο άμεσα, πριν έχουμε και άλλα θύματα.

Καταρχάς δυο λόγια για τη δηλητηρίαση από το μανιτάρι αυτό. Είναι το είδος μανιταριού στο οποίο αποδίδονται τουλάχιστον οι 9 στις 10 θανατηφόρες δηλητηριάσεις από μανιτάρια στη χώρα μας. Οι τοξίνες του δεν εξαλείφονται με κανέναν τρόπο μαγειρέματος ή επεξεργασίας. Αρκεί και μόνο μια μπουκιά από αυτό το μανιτάρι για να αρρωστήσουμε σοβαρά έως πολύ σοβαρά, ενώ όσο μεγαλύτερη είναι η ποσότητα που θα καταναλωθεί τόσο σοβαρότερη είναι η δηλητηρίαση. Αν δηλητηριαστούμε από αυτό το μανιτάρι, πρέπει έως σε 48 ώρες το πολύ από το γεύμα να σπεύσουμε σε νοσοκομείο όπου υπάρχει ομάδα γιατρών που ξέρει και μπορεί να αντιμετωπίσει ένα τέτοιο περιστατικό. ΠΡΟΣΟΧΗ, μετά τις 48 ώρες από το γεύμα, η τοξίνη του μανιταριού αυτού μπορεί να έχει σε μεγάλο βαθμό έως εντελώς καταστρέψει το συκώτι μας και η αποθεραπεία μετά να είναι εξαιρετικά μακρά, δύσκολη έως και αμφίβολη, η πιθανότητα πρόκλησης μόνιμης βλάβης στα νεφρά είναι μεγάλη, ενώ ο κίνδυνος του θανάτου είναι υπαρκτός και αυξάνει με κάθε ώρα που περνά ως την εισαγωγή μας στο νοσοκομείο.

Και δυο λόγια για το ίδιο το μανιτάρι. Ανήκει στο γένος Amanita, το οποίο περιλαμβάνει τα πλέον θανατηφόρα είδη μανιταριών στον κόσμο, αρκετά λιγότερο τοξικά είδη και ελάχιστα φαγώσιμα. Είναι μανιτάρια τα οποία συμβιώνουν με συγκεκριμένα δασικά δέντρα (ορισμένα και με κάποιους θάμνους) γι’ αυτό και θα τα βρούμε μόνο κάτω ή κοντά σε αυτά, έχουν τυπικό σχήμα μανιταριού-ομπρέλας και θυμίζουν πολλά εδώδιμα είδη σε όψη και μέγεθος, άρα σχετικά εύκολα μπορεί να συλλεχθούν κατά λάθος για φαγητό. Πλήρης και διεξοδική περιγραφή του Αμανίτη του φαλλοειδή υπάρχει διαθέσιμη σε όλους τους οδηγούς πεδίου και στο διαδίκτυο, σε όλες τις γλώσσες και με πολλές εικόνες. Ενδεικτικά παραπέμπω στην καρτέλα παρουσίασης του είδους από τους “Μανιταρόφιλους Ελλάδας”  και  alekati.gr

Σε ό,τι αφορά την Άνδρο τώρα, με βάση τις έως τώρα καταγραφές μου, οι περισσότεροι κάτοικοι μάλλον αγνοούσαν και ακόμη αγνοούν το είδος αυτό, πλην όμως οι παραδοσιακοί συλλέκτες και συλλέκτριες μανιταριών στο νησί έχουν έναν απαράβατο κανόνα που λέει ότι κάτω από δρύες οι μανίτες είναι “δηλητηριασμένοι”. Πρόκειται προφανώς για έναν υπερβολικό αφορισμό, καθώς όσοι ασχολούμαστε χρόνια με τα μανιτάρια ξέρουμε πως κάτω από δρύες βγαίνουν δεκάδες έως εκατοντάδες διαφορετικά είδη μανιταριών, τόσο εξαιρετικά φαγώσιμα όσο και πολλά δηλητηριώδη, μεταξύ των οποίων και τα εν λόγω θανατηφόρα. Ο αφορισμός αυτός είναι πιθανόν να έχει τις ρίζες του πολύ παλιά, ακόμη και στην αρχαιότητα, καθώς υπάρχουν κλασικές αναφορές για ξεκλήρισμα οικογενειών στην Κέα και τη Σάμο από μανιτάρια που συλλέχθηκαν κάτω από δρύες. Είναι γεγονός βέβαια πως χάρις στον αφορισμό αυτόν πρέπει να έχει σωθεί πολύς κόσμος που μαζεύει παραδοσιακά γλιστρίτες στην Άνδρο, παρόλο που με μια επιπόλαιη ματιά μοιάζουν με τους θανατηφόρους μανίτες. Γιατί; Γιατί απλά οι γλιστρίτες έχουν ως βιότοπο τα ανοικτά λιβάδια και ποτέ ή πολύ σπάνια θα τους δούμε κάτω από δέντρα. Σε κάθε περίπτωση όμως, ακόμη και αυτός ο κανόνας έχει τα ρίσκα του διότι μαζεύοντας γλιστρίτες σε ένα ανοικτό χωράφι μπορεί να πλησιάσουμε σε κάποια απόσταση μια δρυ και να φτάνουν ως εκεί οι θανατηφόροι αμανίτες με τους οποίους συμβιώνει, κοντά δηλαδή στους φαγώσιμους γλιστρίτες.

Η μόνιμη επωδός μας σε όσα διδάσκουμε τον κόσμο σχετικά με την αναγνώριση και συλλογή άγριων μανιταριών είναι οι παρακάτω “οικουμενικοί” κανόνες ασφαλούς συλλογής:

• Τα θανάσιμα δηλητηριώδη είδη του γένους Amanita, όπως αυτό που έχουμε στην Άνδρο, είναι τα πρώτα που πρέπει να μάθει κάποιος ο οποίος θέλει να μαζεύει άγρια μανιτάρια για φαγητό, να τα γνωρίζει τόσο καλά και σε όλα τα στάδια ανάπτυξής τους, ώστε να μην υπάρχει καμία περίπτωση να τα μπερδέψει με οτιδήποτε άλλο.

• Τα φαγώσιμα μανιτάρια που μαζεύουμε πρέπει επίσης να τα αναγνωρίζουμε με απόλυτη σιγουριά, να ξέρουμε όλα τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους σε όλα τα στάδια ανάπτυξής τους, τις ομοιότητες και τις διαφορές τους από τα παραπλήσια τοξικά και μη είδη.

• Κανένας λαϊκός-παραδοσιακός κανόνας διάκρισης των μανιταριών σε φαγώσιμα και δηλητηριώδη δεν ισχύει καθολικά, η μόνη μέθοδος για ασφαλή συλλογή άγριων μανιταριών είναι να εκπαιδευτούμε να αναγνωρίζουμε τα εδώδιμα είδη που συλλέγουμε.

• Σε περίπτωση που έχουμε την παραμικρή αμφιβολία για την ταυτότητα ενός άγριου μανιταριού ΔΕΝ το συλλέγουμε για φαγητό, ακόμη και αν μας θυμίζει κάποιο γνωστό μας φαγώσιμο είδος.

• Δεν εμπιστευόμαστε ποτέ κανέναν να μας αναγνωρίσει τα μανιτάρια μας, παρά μόνο αν αυτός ή αυτή μας πείσουν ότι είναι εκπαιδευμένοι στη συλλογή μανιταριών.

• Εμείς που βάζουμε το οποιοδήποτε άγριο μανιτάρι στο τηγάνι ή το πιάτο μας φέρουμε την απόλυτη ευθύνη για την υγεία και τη ζωή τη δική μας και όποιων άλλων προσκαλέσουμε σε γεύμα.

• ΑΓΑΠΑΜΕ ΤΑ ΜΑΝΙΤΑΡΙΑ ΛΟΙΠΌΝ, ΑΛΛΑ ΠΙΟ ΠΟΛΥ ΑΓΑΠΑΜΕ ΤΗ ΖΩΗ!

Κλείνοντας θα κάνω μια πρόταση. Δεδομένων των δύο πρόσφατων περιστατικών, προκύπτει πως είναι αναγκαία η εκπαίδευση όλων των υγειονομικών του νησιού ως προς την αντιμετώπιση δηλητηριάσεων από τοξικά μανιτάρια. Σε κάθε περίπτωση πρέπει να λαμβάνεται σοβαρά υπόψη το ενδεχόμενο να πρόκειται για φαλλοειδική δηλητηρίαση και συνεπώς η διαμετακομιδή των θυμάτων σε νοσοκομείο πρέπει να είναι άμεση και εσπευσμένη, ακόμη και με ελικόπτερο ώστε να μην παρέλθει το κρίσιμο 48ωρο μετά από πιθανή κατανάλωση ενός θανάσιμα δηλητηριώδους Αμανίτη. Εμφάνιση συμπτωμάτων δηλητηρίασης, όπως διάρροια και εμετός, μετά από 6 και πλέον ώρες από ένα γεύμα με άγρια μανιτάρια καθιστά πολύ πιθανή μια τέτοια σοβαρή δηλητηρίαση, ενώ μια σχετική ύφεση των συμπτωμάτων στο δεύτερο 24ωρο, που μπορεί να διαρκέσει 12-24 ώρες, είναι πολύ συχνή και δεν πρέπει με τίποτε να μας εφησυχάζει.

Προσέχουμε λοιπόν με τους μανίτες.
Προσέχουμε ακόμη πιο πολύ αυτή τη χρονιά που το σύστημα υγείας μας είναι τόσο πιεσμένο.
Εύχομαι να μην ξανακούσω άλλη ιστορία δηλητηρίασης από μανιτάρια και ιδίως από φαλλοειδείς αμανίτες στην Άνδρο.
Καλό Χειμώνα σε όλες και όλους με ασφάλεια, σύνεση και καλή υγεία.

13 Δεκέμβρη 2020
Ηλίας Πολέμης
Γεωπόνος-Μυκητολόγος PhD
Μεταδιδακτορικός Ερευνητής
Εργαστήριο Γενικής και Γεωργικής Μικροβιολογίας
Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθήνας