Φωτογραφίες: Α. Χαλάς
Δημοσίευση στην ετήσια ελεύθερη έκδοση της
Άνδρου “ΕΥΑΝΔΡΟΣ”, #2, καλοκαίρι 2017
Eντοπίζονται σε καίριες θέσεις των θαλάσσιων δρόμων, ενώ ταυτόχρονα στέκονται σε αφιλόξενες και ερημικές περιοχές της ξηράς, πλήρως εκτεθειμένοι στα καιρικά φαινόμενα, τους μανιασμένους ανέμους και την αλμύρα. Σηματοδοτούν το όριο: πέρα από αυτούς βρίσκεται «το άλλο»…
Διαχρονικά και πανανθρώπινα σύμβολα ειρήνης, τα φανάρια παραμένουν πάντοτε και παντού σύντροφοι και οδηγοί των ναυτικών. Συγγενείς των φρυκτωριών, σηματοδότες του θαλάσσιου χώρου, εγγυητές της ασφάλειας στη ναυσιπλοΐα, οι φάροι στέκονται σχεδόν στο όριο ξηράς ουρανού και θάλασσας. Πριν από την ανάπτυξη των σύγχρονων τεχνολογιών πλοήγησης, οι ναυτικοί χάρασσαν τις διαδρομές τους με τα αστέρια κι έπειτα από φάρο σε φάρο.
Δεν είναι τυχαίο ότι θεωρήθηκαν από τους ναυτικούς οι άγιοι προστάτες τους, ενώ οι ψαράδες, όσο ακόμα στους φάρους ζούσαν οι ερημίτες-φαροφύλακες, σχεδόν σαν τάμα τούς τροφοδοτούσαν με τις καλύτερες ψαριές τους και με κάθε ευκαιρία τούς κρατούσαν συντροφιά. Η αναλαμπή ενός φάρου θυμίζει στον ναυτικό τον «οίκο» του, αγγίζοντας την ψυχή του. Πέρα από πυξίδα, το σινιάλο ενός φάρου αποτελεί την πρώτη υποδοχή για τον επισκέπτη και συνάμα μια παρηγοριά για τον περαστικό.
Το μυστηριώδες σκηνικό των ακριτικών και σιωπηλών φάρων προκαλεί μια αίσθηση σαγηνευτική και διεγερτική. Ίσως αυτά να εξηγούν το λόγο που σήμερα το αντίκρισμα ενός φάρου ασκεί τόσο έντονη γοητεία.
Οι φάροι δεν φτιάχτηκαν για να είναι ωραίοι – εξάλλου πρόκειται για στρατιωτικές βάσεις. Είναι κτίρια-μηχανές που υπηρετούν μια πολύ συγκεκριμένη λειτουργία. Θα μπορούσε να πει κανείς πως απαντούν στο δόγμα των 3F, «form follows function», δηλαδή «η μορφή ακολουθεί τη λειτουργία», κι αυτό είναι τελικά που τους καθιστά λειτουργικά πια «ωραίους». Η κατασκευή και η μορφή τους συχνά φέρουν βρετανικές και γαλλικές επιρροές τόσο στο ίδιο το κτίσμα όσο και στον κλωβό που φέρει το φωτιστικό μηχάνημα.
Στην Ελλάδα συναντώνται με μια σχεδόν μοναδική τυπολογία, αυτή του φαρόσπιτου. Αποτελούνται, δηλαδή, από μια πλήρως λειτουργική ισόγεια κατοικία και τον χαρακτηριστικό ψηλό οβελό-πύργο, που στην κορυφή του φέρει τα οπτικά, τη φωτιστική πηγή και το μηχανισμό περιστροφής.
Η λειτουργία των φάρων συνδέεται τόσο με τον άνθρωπο όσο και με τη μηχανή. Ζούσαν εκεί για την ανάψουν, να τη κουρδίσουν και να το επαναλάβουν 4 ώρες μετά, κι όταν χαλούσαν να τις επισκευάσουν. Κανένας φάρος δεν έσβησε ποτέ όσο κατοικούσαν σε αυτόν φαροφύλακες. Σημαντικοί εφευρέτες ασχολήθηκαν με τα οπτικά και τους μηχανισμούς περιστροφής των φανών, απλοποιώντας τη βάρδια των φαροφυλάκων μέχρι που εξελικτικά έφτασαν στον αυτοματισμό, την πλήρως αυτόνομη λειτουργία και σε κάποιες περιπτώσεις την ηλεκτροδότηση.
Σήμερα οι φάροι συχνά σβήνουν και όλοι στέκουν αμήχανοι θεατές γύρω τους περιμένοντας το ανταλλακτικό. Η επίσκεψη σε ένα φάρο είναι σχεδόν σαν ταξίδι στο παρελθόν με χρονομηχανή. Εκεί όπου κάποτε κατοικούσαν άνθρωποι, οι φαροφύλακες, σήμερα υπάρχουν μόνο χρονοδιακόπτες και φωτοκύτταρα.
Η Άνδρος εντάσσεται στο πολυπληθές φαρικό δίκτυο των Κυκλάδων και διαθέτει το μεγαλύτερο τοπικό δίκτυο στην Ελλάδα αριθμώντας 4 στους 144 πέτρινους φάρους.
Στο ακρωτήρι Φάσσα, με χαρακτηριστικό λευκό φως, αναλαμπή ανά τρία λεπτά, φωτοβολία 30 ν.μ. και ένταση 10.000 κεριών, ο φάρος της Φάσσας πρωτολειτούργησε το 1859. Μαζί με τον Αράπη και τον Μαντέλο από την πλευρά της Εύβοιας σηματοδοτεί το δίαυλο του Κάβο Ντόρο. Αποτελεί το κύριο σημείο αναγνωρίσεως για τους ναυτικούς του στενού που αποτελεί τον αρχαίο Καφηρέα, τον οποίο οι Βυζαντινοί είχαν ονομάσει ξυλοφάγο. Η θαλάσσια αυτή περιοχή ήταν ανέκαθεν πολυσύχναστη, καθώς βρίσκεται στην πορεία από δυτική Μεσόγειο προς Μαύρη Θάλασσα και αντίστροφα.
Ο φάρος στην άκρη Καστρί του αγκυροβολίου του Γαυρίου κατασκευάστηκε το 1874. Αποτελεί έναν από τους 3 φάρους του ελληνικού δικτύου που η κατοικία των φυλάκων έχει δύο επίπεδα και τη μοναδική περίπτωση φάρου με εξωτερική σκάλα ανόδου προς το φανό αποτελούμενη από ολόσωμες μαρμάρινες βαθμίδες.
Ο εμβληματικός Τουρλίτης, στην άκρη της χερσονήσου της Χώρας, κατασκευάστηκε το 1887 και λειτούργησε 10 χρόνια αργότερα. Είναι ο μοναδικός παράκτιος φάρος στην Ελλάδα κτισμένος πάνω σε βράχο. Βρίσκεται ακριβώς απέναντι από το ενετικό κάστρο στην πρωτεύουσα της Άνδρου, τη Χώρα.
Ο φάρος της Γριάς, δίπλα στην παραλία Άχλα, πρωτολειτούργησε το 1914. Για τη ζωή εκεί μας μιλά ο φαροφύλακας ε.α. Μιλτιάδης Κάρλος σε συνέντευξή του το 2013 σε ηλικία 103 ετών.«Καθόμαστε, μαγειρεύαμε, πηγαίναμε για ψάρεμα, πηγαίναμε απ’ έξω με το καλάμι και πιάναμε, πηγαίναμε για σαλιγκάρια, πηγαίναμε να μαζέψουμε κάνα χόρτο. […] Ε, το απόγευμα πηγαίναμε πέρα πέρα, παίρναμε τα ξύλα που μαζεύαμε άμα είχαμε κρύο το χειμώνα. Είχαμε ένα τζάκι εκεί και το ανάβαμε, ρίχναμε από ένα ξυλαράκι σιγά σιγά και πέρναγα. Σκυλίσια ζωή με λίγα λόγια! Δεν την έχετε κάνει, ούτε ξέρετε τι πάει να πει αυτή η ζωή. Ρώτα εμένανε και άλλους συναδέλφους».
Κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο οι φάροι της Φάσσας και της Γριάς παρέμειναν σβηστοί, ενώ αυτοί του Γαυρίου και της Χώρας καταστράφηκαν από βομβαρδισμούς των Γερμανών. Και οι δύο επαναλειτούργησαν το 1945 και το 1950 αντίστοιχα, όμως ο Τουρλίτης έχοντας καταστραφεί ολοσχερώς αντικαταστάθηκε από σιδερόπλεκτο οβελό με φανό ασετιλίνης. Η νέα μορφή του ποτέ δεν έγινε αποδεκτή από την τοπική κοινωνία, καθώς η Χώρα της ναυτικής Άνδρου είχε χάσει το θαλασσινό σύμβολό της. Έπειτα από πολλές προσπάθειες, το 1994 ο φάρος απέκτησε μορφή ανάλογη με αυτή που είχε πριν, με δαπάνη του ζεύγους Αλέκου και Μαριέττας Γουλανδρή.
Οι φάροι διεθνώς αναγνωρίζονται ως πολιτιστικά μνημεία και στην Ελλάδα ειδικά χαρακτηρίζονται ως νεότερα μνημεία από το ΥΠΠΟ. Με συντονισμένες προσπάθειες, κυρίως στο εξωτερικό, αναδεικνύονται ως πόλοι περιβαλλοντικού και πολιτιστικού τουρισμού και μοχλοί τοπικής ανάπτυξης.
Με την εθελοντική πρωτοβουλία της ομάδας «Φάρος 8022» εκπονήθηκε η πλήρως εγκεκριμένη, από τις αρμόδιες υπηρεσίες, μελέτη αποκατάστασης του πέτρινου φάρου του Γαυρίου, η οποία συνοδεύεται από πρόταση λειτουργίας του φάρου ως «Μουσείο Φάρων και Φαροφυλάκων της Άνδρου» προκειμένου η νέα χρήση του να αποτελέσει θεματοφύλακα του ίδιου του κτιρίου αλλά και ενός κομματιού της ιστορίας του ναυτικού αυτού τόπου. Ο εν λόγω φάρος στέκει ως ασκεπές ερείπιο, με το φανό να είναι τοποθετημένος σε χωροδικτυωματικό πύργο. Για να ευοδωθούν οι μέχρι τώρα προσπάθειες χρειάζεται η εξασφάλιση οικονομικών πόρων και σε συνεργασία με τον Δήμο Άνδρου και την Υπηρεσία Φάρων ευελπιστούμε να γίνει σύντομα πραγματικότητα.
Οι φάροι της Άνδρου διατηρούν μια μνήμη και μια κοινωνική συνθήκη τόσο μακρινή και τόσο κοντινή στην ίδια τη ζωή και την ιδιοσυγκρασία του Ανδριώτη, ο οποίος ήταν ταυτόχρονα απομονωμένος γεωγραφικά από τον υπόλοιπο κόσμο και συνδεδεμένος με αυτόν μέσω της θάλασσας και της ναυτοσύνης. Η αποκατάσταση και η λειτουργική τους ενεργοποίηση αποτελούν φόρο τιμής στη μνήμη και την εμπειρία ετούτου του τόπου.
Σύντομη παρουσίαση
Οι δράσεις της Ομάδας Φάρος 8022
– Εκπόνηση της πλήρους εγκεκριμένης μελέτης από το ΥΠΠΟ και την Υπηρεσία Φάρων Π.Ν. για την αποκατάσταση του φάρου Γαυρίου, 2012-2013 (βλέπε εδώ)
– Παρουσίαση στο ‘Lighthouse Heritage Seminar’, Πειραιάς 2013 (βλέπε εδώ)
– Διοργάνωση της έκθεσης “Πέτρινοι Φάροι, από το χθες στο σήμερα”, Άνδρος 2015
Βλέπε: Πρόγραμμα / Video / Φωτογραφίες
– Διοργάνωση του “1st Open Lighthouse Project”, Άνδρος 2015 (βλέπε εδώ)
– Παρουσίαση στο “Γ’ Κυκλαδολογικό Συνέδριο”, Σύρος 2016 (βλέπε εδώ)
– Είπαν για την πρωτοβουλία (βλέπε εδώ)
– Έξτρα φωτογραφίες από το ακόλουθο:
http://faros8022.blogspot.com/2012/08/blog-post.html
[EN]
Lighthouses
The stonebuilt guardians of the sea
By Andreas Chalas, Architect engineer, DUTH
Photos: A. Chalas
Published in the annual magazine of
Andros “ΕΥΑΝΔΡΟΣ”, #2, summer 2017
They are to be found on pivotal spots of seaways, standing at the same time on inhospitable and deserted land areas, fully exposed to the natural phenomena, the wild winds and the sea salt. They signal the edge: beyond them, there exists “the other…”
Timeless and universal symbols of peace, beacons remain always and everywhere comrades and guides of seamen. The development of phryctorias (the ancient greek torch signaling system), landmarks of the sea, guarantors of safety in sailing, light-houses stand tall there, where the sea, the land and the sky meet. Before the development of modern sailing technology, seamen would plot their journey based on the stars and then, from lighthouse to lighthouse.
Indeed, there is reason behind seafarers considering lighthouses their guardian angels, while fishermen, when lighthouses were still inhabited by hermit guards, would faithfully supply them with their best catches and keep them company every chance they had.
The shining of the lighthouse signal reminds seamen of their “home,” touching the soul. Besides the compass, the lighthouse signal beams the first welcome for the visitor and is at the same time a message of consolation for the passerby.
The mysterious scenery of the border edge, quiet lighthouses creates an enchanting and stimulating feeling. Perhaps, this explains why still today, lighthouses are so inviting. Lighthouses were not be built to be beautiful. After all, they area a kind of “military bases.” They are “machinery” structures, constructed to serve a certain purpose. One could argue that they answer to the the “3F” dogma, “form follows function,” meaning that the “shape follows the operational needs,” and this is what really makes them operationally “beautiful.” Their construction and their shape often exhibit British and French influences, as much as the building itself is concerned as also the cell, where the beaming machinery is to be found.
In Greece, they are to be found in almost a single type, that of the lighthouse home. In other words, they include a fully operational ground floor home and then, the characteristic obelisk shaped tall tower, topped by the lighting optics, the source of the beam and the round and round turning mechanism.
The operation of lighthouses has as much to do with man as with machinery. Guards lived there in order to ignite the beam, to wind the mechanism and then to wind it again at four hour intervals, and then to fix it, if it broke down. No lighthouse ever lost its beam, when lived in by a “guardian.” Important inventors studied and developed the optics and the turning mechanisms of the beam towers, making the life of their guards easier, until becoming fully auto-mated, their autonomous operation and, in some cases, their becoming “electric.” Today, lighthouses often go out while people stand and watch, waiting for the spare part…
Visiting a lighthouse is almost like a trip to times past, through a time machine…There, where once people lived, guarding them, today we see only timers and photocells.
Andros belongs to the numerous lighthouse network of the Cyclades islands, boasting the greatest local network, with 4 out of a total of 144 stone lighthouses in this part of the Aegean Sea.
– Cape Fassa, with its characteristic white light, beaming every three minutes, luminescence of 30 nm magnification and intensity of 10,000 candles, the Fassas lighthouses went in operation in the year 1859. Along with two other lighthouses, Arapis and Mantelo on the side of Evia, it marks the Channel of Cavo d’ Oro. It is the main landmark point for seafarers crossing this Channel, called Kafireas in ancient greek times, which the Byzantines had named “wood-eater.” This wider area has always been a busy sailing passage, since it must be crossed on the way from the western Mediterranean to the Black Sea and the opposite.
– The lighthouse at the edge – specifically called Kastri – of the port of Gavrion, was constructed in 1874. This is one of the three lighthouses of the greek lighthouse network, where the home of the guard has two levels, while it is also unique, due to its outside ladder to the beam cell, constructed with solid marble steps.
-The emblematic Tourlitis was constructed in 1887 and became operational ten years later. It is the only lighthouse in Greece, built on a rock. It is located right across the venetian castle of Hora, the capital of Andros.
–Grias (old woman’s) lighthouse, next to Ahla beach, became functional in the year 1914. Its guard, Miltiades Karlos, talked about life on this lighthouse having been interviewed in 2013, at the age of 103.“We lived there, we cooked, we went fishing, we fished with a rod from the land, we went looking for snails, we would pick greens where we found them…Well, in the evenings we would walk as far as possible, picking pieces of wood to burn in the fireplace during the cold winter…We had a fireplace there and we lit it, we would throw one or two pieces of wood to feed the fire…time flew by…In other words, a dog’s life…You have not experienced it, you don’t know what it means…Ask me and other lighthouse guards…”
During the Second World War Grias and Fassas lighthouses went blind, while those of Gavrio and the Hora were destroyed, having been bombarded by the Germans. Both were re-operated in 1945 and in 1950 respectively, yet, having been totally destroyed, Tourlitis was replaced by an iron made obelisk, with an acetylene lit beam. In its new form, this lighthouse never gained the acceptance of the local community, since the Hora of the nautical Andros had lost its symbol at sea! After many efforts, it was in 1994 that this lighthouse was re-stored to its former architectural shape, with the project having been funded by Alekos and Marietta Goulandri.
All over the globe, lighthouses are recognized as cultural monuments and specifically in Greece they are characterized as such by the Ministry of Culture. Due to organized efforts, especially abroad, lighthouses are currently becoming centers of cultural and environmental tourist projects, as well as “resources” for the development of local economies.
The “Faros 8022” team of volunteers has acquired a fully approved by Greek authorities study, for the full renovation of the stone built lighthouses at Gavrio. It is sought for this structure to house a “Museum of Lighthouses and Lighthouse Guardians of Andros” with its new “usage” to guarantee the maintenance of the structure itself as well to promote a piece of the history of this is-land of seafarers. Currently, this lighthouse stands as a ruined, roofless structure with its beam having been installed on an addition of a tower. In order for this project to materialize, it is imperative to find funding. Yet, in cooperation with the Municipality of Andros and the Lighthouse Service, we truly hope that it will soon begin!
The lighthouses of Andros keep the memory and a social pact that is as much afar as it is close to the life and the character of the people of Andros, who were historically geographically isolated from the rest of the world, yet in contact with it through the sea and the islanders’ nautical skill and tradition. The renovation and their becoming operational once again, will pay homage to the past and the experiences of this island.
For further information: faros8022.blogspot.gr
