Αμέσως μετά την Άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1204 από τους Σταυροφόρους, υπογράφεται η συμφωνία Partitio Terrarum Imperii Romaniae[1] για τη διανομή των εδαφών της άλλοτε Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Από 3/8 της επικράτειας θα λάμβαναν οι Ενετοί και οι Φράγκοι και 2/8 ο μέλλων Λατίνος αυτοκράτορας της Κωνσταντινούπολης.
Η επίθεση των Ενετών στα θαλάσσια τείχη της Κωνσταντινούπολης κατά τη διάρκεια της 4ης Σταυροφορίας το 1204[2].
Η Βενετία επιθυμούσε διακαώς την κατάκτηση των νησιών του Αιγαίου, για λόγους στρατηγικής και δεδομένου ότι τα περισσότερα από αυτά είχαν μετατραπεί σε ορμητήριο πειρατών. Έτσι εξουσιοδοτεί υπηκόους της να επιχειρήσουν την κατάληψή τους, με δικά τους μέσα, με μόνη προϋπόθεση να αναγνωρίσουν την επικυριαρχία του Λατίνου αυτοκράτορα και να διατηρήσουν καλές σχέσεις μαζί του.
Ο Marco Sanudo[3] ήταν ανιψιός του Δόγη της Βενετίας και συναρχηγού των Σταυροφόρων, Enrico Dandolo. Ανταποκρινόμενος στο κάλεσμα της Γαληνοτάτης Δημοκρατίας της Βενετίας, συγκεντρώνει γύρω του κυρίως ενετούς ευγενείς και τυχοδιώκτες, και αφού τους υπόσχεται τιμάρια στα μέρη που θα κατακτούσαν, εξοπλίζει οκτώ γαλέρες με δικά του έξοδα και βάζει πλώρη για το Αρχιπέλαγος[4].
Ta ελληνικά και λατινικά κράτη στη νότια Ελλάδα, περίπου το 1210. Η Άνδρος υπάγεται στο Δουκάτο της Νάξου[5].
Ένας από αυτούς, ο ιππότης Marino Dandolo, επίσης ανιψιός του Enrico Dandolo, καταλαμβάνει την Άνδρο το 1207 (η δυναστεία του θα διαρκέσει έως το 1239[6]) και ξεκινάει την οργάνωση του νησιού στην προοπτική ενός μικρού ανεξάρτητου κράτους, με (χαλαρή) υποτέλεια στο Δουκάτο της Νάξου, του Marco Sanudo.
Ο θυρεός της οικογένειας Dandolo[7].
Από την Πορτάρα ή Οξώπορτα του Κάτω Κάστρου έως την Βόρεια Πύλη του Επάνω Κάστρου φτιάχνεται ένας λιθόστρωτος δρόμος 7,5 – 8 χλμ., και έτσι ξεκινάει και η ιστορία του μοναδικού χωριού που δημιουργήθηκε επί της διαδρομής…
Η Στράτα μήκους 7,5 – 8 χλμ. που ένωνε τις δύο καστροπολιτείες της Άνδρου. Από την Πορτάρα ή Οξώπορτα του Κάτω Κάστρου (25μ. υψόμετρο) έως την Βόρεια Πύλη του Επάνω Κάστρου (550μ. υψόμετρο).
Η λεπτομερής λιθογραφία του Γάλλου βοτανολόγου Joseph Pitton de Tournefort, του 1700, που αποτυπώνει τις τρεις Στράτες που ξεκινούσαν από την Πορτάρα του Κάτω Κάστρου. Η νοτιότερη οδηγούσε στην άλλη εντειχισμένη πολιτεία του νησιού, το Επάνω Κάστρο.
Η Πορτάρα ή Οξώπορτα του Κάτω Κάστρου (σημερινή πλατεία Καΐρη της Χώρας).
Η «Μεγάλη Ανηφόρα» που ενώνει το ρέμα στο Βαρθιάκη με τη Γαϊδουροσπηλιά. Απεικονίζονται τα εντυπωσιακά μονοκόμματα σκαλοπάτια.
Η τελευταία θέα της Χώρας, πριν στρίψει ο δρόμος στις Κουκούλες για το Πάνω Κάστρο. Φαίνεται και η σήμανση του σημερινού μονοπατιού Andros Routes Νο.3.
Τμήματα του δρόμου στα Διποτάματα.
Τα γυρίσματα του λιθόστρωτου δρόμου μέσα στο φαράγγι και λίγο πριν το γεφύρι των Διποταμάτων. Από τα νότια του ορεινού όγκου της Γερακώνας ο δρόμος περνάει για πρώτη φορά στη ράχη του Κούρβουλου. Διακρίνονται και δύο νερόμυλοι.
Η πέτρινη τοξωτή γέφυρα των Διποταμάτων που αποτελεί το μοναδικό πέρασμα του φαραγγιού (305μ. υψόμετρο). Χρονολογείται τον 15ο αιώνα[10] αλλά στην ίδια θέση προϋπήρχε γεφύρι απ’ τις αρχές του 13ου αιώνα, όταν κατασκευάστηκε και ο δρόμος. Το καλντερίμι που διακρίνεται είναι μεταγενέστερο, πιθανόν του 18ου ή 19ου αιώνα.
Η Στράτα μετά το γεφύρι των Διποταμάτων περνάει στη ράχη του Κούρβουλου. Διακρίνονται χαμηλά και άλλοι δύο νερόμυλοι απ’ τους πολλούς που κτίστηκαν αργότερα στο φαράγγι.
Ο κυκλικός οχυρωματικός πύργος του βόρειου περίβολου, στα ανατολικά της Βόρειας Πύλης.
Πανοραμική λήψη του βόρειου οχυρωματικού περίβολου του Επάνω Κάστρου. Τα απόκρημνα βράχια προσέφεραν φυσική οχύρωση που συμπληρώθηκε από προστατευτικό τείχος. Σώζονται δύο μεγάλοι πύργοι και σημειώνεται το σημείο όπου εικάζεται ότι ήταν η βόρεια πύλη του κάστρου όπου κατέληγε ο λιθόστρωτος δρόμος.
Πανοραμική θέα απ’ τα ανατολικά του Επάνω Κάστρου προς νότια, δυτικά και βόρεια. Αριστερά διακρίνεται το βουνό Ράχη, ο Όρμος Κορθίου και τα χωριά. Στο κέντρο φαίνονται τα ερείπια των σπιτιών του κάστρου, η εκκλησία της Παναγίας της Φανερωμένης και η βόρεια οχύρωση. Στη συνέχεια και προς τα δεξιά διακρίνεται ο ορεινός όγκος της Γερακώνας και η θαλάσσια περιοχή έξω από το Κάτω Κάστρο (Χώρα).
Πανοραμική θέα του Επάνω Κάστρου προς ανατολικά όπου υπήρχε η δυνατότητα εποπτείας του ανατολικού θαλάσσιου δρόμου καθώς και των πειρατικών κινήσεων. Από δεξιά στο βάθος διακρίνεται η Τήνος, ο Κάβος του Οργίνου, οι όρμοι Κορθίου, Καλαμοναρίου, Μέλισσας, στην απόληξη του Επάνω Κάστρου το βουνό Ρουμπούνι ή Αρμπούνι, το Κούρβουλο, η Γερακώνα και τέρμα αριστερά το ακρωτήριο Πλάτανος.
Κάτοψη του Επάνω Κάστρου όπου απεικονίζεται ο φυσικός του σχηματισμός και η έκτασή του. Μέσα στα όριά του η εκκλησία της Παναγίας της Φανερωμένης και ερείπια σπιτιών, και έξω από αυτό στα νότια καλοσχηματισμένες καλλιεργήσιμες εκτάσεις (αιμασιές), και στα βόρεια το οροπέδιο.
Είναι πραγματικά εντυπωσιακό ότι για σχεδόν οχτώ αιώνες ο δρόμος αυτός αποτέλεσε την κεντρική αρτηρία της αγροτικής και εμπορικής εξυπηρέτησης ολόκληρου του νοτιο-ανατολικού τμήματος της Άνδρου[11]. Μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 1970 όπου έγινε η διάνοιξη του επαρχιακού δρόμου Χώρας – Όρμου Κορθίου, όλη η οικονομική και κοινωνική κίνηση της ευρύτερης περιοχής του Κορθίου με την περιοχή της Χώρας, γίνονταν μέσω αυτού του δρόμου.
Σήμερα χρησιμοποιείται κυρίως απ’ τους κατοίκους που πάνε στα χωράφια τους καθώς και περιπατητές αφού είναι μέρος της πεζοπορικής διαδρομής Andros Routes Νο.3 «Χώρα – Συνετί – Διποτάματα – Επάνω Κάστρο – Κοχύλου – Όρμος Κορθίου»[12], και το κομμάτι των Διποταμάτων (από το ξύλινο κιόσκι στον επαρχιακό δρόμο) αποτελεί καταληκτικό τμήμα της πεζοπορικής διαδρομής «Andros Route 100 χλμ.»[13].
Με την Υπουργική Απόφαση Αρ. ΥΠΠΟ/ΔΙΛΑΠ/Γ/1458/54588/16-10-2001 ο παλιός λιθόστρωτος δρόμος χαρακτηρίστηκε ως ιστορικό διατηρητέο μνημείο[14].
Χάρτης του Benedetto Bordone, Ενετού βιβλιογράφου, μικρογράφου και χαρτογράφου, του 1528. Απεικονίζει, παραθαλάσσια, το Κάτω Κάστρο που το ονομάζει Andre και νοτιότερα τοποθετημένο σε ύψωμα της ενδοχώρας, το Επάνω Κάστρο.
Στη Στράτα του Απάνω Κάστρου λοιπόν, που δημιουργείται στις αρχές του 13ου αιώνα (1207 – 1239 και πιθανότατα πριν το 1220[15]) και ένωνε τις δυο περιτειχισμένες μεσαιωνικές πολιτείες της Άνδρου, δημιουργείται ένα και μόνο χωριό. Το Συνετί.
Πότε και για ποιους λόγους δημιουργείται το χωριό;
Σε έγγραφο του αρχείου της Μονής της Ζωοδόχου Πηγής ή Αγίας, τον Οκτώβρη του 1532[16], ο Ανδρέας Βαραγκόπουλος πωλεί «χοράφιον όπου ευρίσκεται να έχη εις τα συνετή κάτω κόσμο…». Την ιδιοκτησία είχε αγοράσει από τον Σερ Βισκόντε Δεκαμήλα, ο οποίος αναφέρεται ακόμα και ως ιδιοκτήτης όμορου χωραφιού.
Το εξαιρετικά ενδιαφέρον σημείο της αγοραπωλησίας είναι ότι σε καθεστώς Φεουδαρχίας, δεν γίνεται παρακράτηση φεουδαλικού δικαιώματος. Οι ιδιοκτήτες δηλαδή της περιοχής φαίνεται ότι απολάμβαναν κάποιων προνομίων την περίοδο εκείνη.
Μια σημαντική οικιστική ένδειξη για την περίοδο ίδρυσης του χωριού, αποτελεί η Καμάρα του Συνετίου. Πρόκειται για δείγμα αρχιτεκτονικής οχυρωματικού τύπου με πορτάρα, που συνήθιζαν οι Λατίνοι και βρίσκουμε αντίστοιχα και σε άλλες περιοχές της Άνδρου (Οξώπορτα Κάτω Κάστρου, Τσιπρίνια, Μπενετιάνο κτλ.), καθώς και σε άλλα του Αιγαίου.
Η καμάρα του Συνετίου.
Η Καμάρα βρίσκεται σε υψόμετρο 160μ. σε προφυλαγμένο σημείο και σε απόσταση σχεδόν 250μ. νότια της Στράτας του Απάνω Κάστρου. Κατηφορίζοντας μόλις 60 μ. από την Καμάρα, βρίσκεται το σημείο όπου επιτρέπει την πλήρη εποπτεία του όρμου και της παραλίας, και είναι χτισμένη η πολύ παλιά εκκλησία του Αγίου Νικολάου.
Η εκκλησία του Αγίου Νικολάου και ο δρόμος που συνεχίζει για την θάλασσα.
Αποκαλυπτικά στοιχεία, ωστόσο προσφέρει η εκκλησία του Αγίου Δημητρίου που βρίσκεται ψηλότερα (195μ. υψόμετρο) και προς το μέσα μέρος του χωριού. Η πιο απομονωμένη θέση της εκκλησίας σε σχέση με τα οχυρωμένα σπίτια της Καμάρας, οφείλεται ίσως και στο γεγονός ότι εκεί υπήρχε το πιο παλιό γνωστό κοιμητήριο του χωριού.
Οι δύο είσοδοι του ναού και οι δύο κόγχοι μέσα στο ιερό, αποδεικνύουν το καθολικό στοιχείο που υπήρχε στο χωριό και την ανάγκη να εξυπηρετηθούν θρησκευτικά δύο δόγματα[17]. Έτσι εξηγείται και το συγκριτικά μεγάλο μέγεθος της εκκλησίας.
Το εσωτερικό του ιερού του ναού. Η μεγάλη θολωτή κόγχη ήταν για τους καθολικούς, η μικρή αριστερά για τους ορθόδοξους και στον βόρειο τοίχο του ναού η προσθήκη.
Οι δύο είσοδοι του ναού που εξυπηρετούσαν ξεχωριστά τους ορθόδοξους και καθολικούς κατοίκους του χωριού.
Σε συνέχεια των παραπάνω στοιχείων, φαίνεται ότι το Συνετί επί Λατινοκρατίας (1207 – 1566) ήταν ανεπτυγμένο, απολάμβανε προνόμια και είχε κομβικό ρόλο στο μέσο της διαδρομής των δύο Κάστρων. Με δεδομένο το πωλητήριο έγγραφο του 1532 (16ος αιώνας), είναι πιθανόν το χωριό να υπάρχει ήδη από τον 15ο αιώνα.
Ο χάρτης ναυσιπλοΐας πάντως, που σχεδίασε και ολοκλήρωσε ο Γάλλος κοσμογράφος και εξερευνητής André de Thevet πριν το 1586, ο οποίος εστιάζει μόνο σε παραθαλάσσια μέρη και δεν αποτυπώνει σημεία της ενδοχώρας του νησιού, μοιάζει να αποτυπώνει και το Συνετί.
O χάρτης ναυσιπλοΐας του André de Thevet που φυλάσσεται στη Bibliothèque nationale de France. Το τονισμένο κτίσμα[18] της περιοχής νότια του Κάτω Κάστρου, παραπέμπει στο χωριό Συνετί.
Προεκτείνοντας την σκέψη της Αικατερίνης Ρεβιθιάδου – Τσότσου, το κτίσμα δίπλα στα Διποτάματα, με ένα πλεούμενο στις εκβολές του ρέματος, παραπέμπει στο χωριό Συνετί και τον ομώνυμο όρμο του.
Έτσι το 16ο αιώνα η περιοχή του Συνετίου ήταν άξια αναφοράς, μέσω ενός μεγάλου κτίσματος (του μοναδικού μεταξύ του Κάτω Κάστρο και προς Νότια του νησιού) που συμβολίζει εγκατάσταση κατοίκων, όταν ο ίδιος χάρτης δεν αναφέρει κάτι για την κοιλάδα του Κορθίου και για την περιοχή μετά τη Ράχη αναφέρει ότι είναι περιοχή λίγο κατοικημένη.
Μέρος του αμυντικού συστήματος των Λατίνων, ήταν και οι σκοπιές ή βίγλες για τον έλεγχο των ακτών από τις πειρατικές κινήσεις (όπως η σκοπιά του Αγίου Σώστη που απεικονίζεται βορεοδυτικά στο χάρτη του André de Thevet, κάτω από το Κάστρο του Μακροταντάλου), αλλά λειτουργούσαν και ως «διαδρομές» μηνυμάτων, με καπνό την ημέρα και φωτιά τη νύχτα.
Το Κάτω και Επάνω Κάστρο δεν είχαν απευθείας οπτική επαφή μεταξύ τους αλλά ούτε και με τον απόκρημνο όρμο του Συνετίου (το Επάνω Κάστρο επόπτευε τη θάλασσα αλλά το Κούρβουλο εμπόδιζε την κόστα – κόστα[20] πορεία των πλοίων).
Είναι βέβαιο ότι στην περιοχή του Συνετίου δημιουργήθηκε αρχικά μια σκοπιά και ίσως μια μόνιμη εγκατάσταση (από τον 13ο ή 14ο αιώνα;) και εξελίχθηκε, λόγω και άλλων παραγόντων, με το πέρασμα του χρόνου σε χωριό. Η αλληλουχία των βιγλών / μηνυμάτων θα μπορούσε να ήταν:
«Κάτω Κάστρο -> Κάστελας; – ψηλά στην περιοχή Συνετίου -> Επάνω Κάστρο -> Εξώμβουργο Τήνου ή Προφήτης Ηλίας Ράχης -> Πύργος Τήνου)»
Ένας από τους συντελεστές ανάπτυξης του χωριού ήταν και οι εύφορες εκτάσεις προς καλλιέργεια, ειδικότερα στο έξω μέρος και προς το Κάτω Κάστρο. Οι «άρχοντες» της Άνδρου κατοικούσαν στο Κάτω Κάστρο και δεν καλλιεργούσαν οι ίδιοι τις γαίες τους, λόγω των μεγάλων εκτάσεων αλλά και μεγάλων αποστάσεων από τον τόπο διαμονής τους. Έτσι μικροί ιδιοκτήτες ή ακτήμονες θα χρειάζονταν να διαμένουν μόνιμα στην περιοχή.
Δεν είναι τυχαίο ότι ο Σερ Βισκόντε Δεκαμήλα κατείχε ιδιοκτησίες στο Συνετί. Υπάρχουν ακόμα τοπωνύμια που μαρτυρούν την κτήση χωραφιών από ονομαστές οικογένειες του Κάτω Κάστρου, όπως Σαρέλη, Αγαδάκη, Ντελαρόκα, Ντετόρου κτλ. και πολλά αγροτεμάχια αγοράστηκαν τους τελευταίους αιώνες από τις οικογένειες Εμπειρίκου, Πολέμη, Ράλια, Ροΐδη κτλ.
Κάτοικοι του Κάτω Κάστρου λοιπόν, κατείχαν εκτάσεις και εποίκησαν την περιοχή του Συνετίου, και στο πέρασμα αιώνων το σύνολο των ιδιοκτησιών άλλαξε χέρια, ακολουθώντας αντίστροφη πορεία. Όλες οι εκτάσεις από το Παραπόρτι και τον Κάβο Σταρά, το Λύδι, την Πούντα, το Κούρβουλο, μέχρι τη Λαβαντάρα και τα Διποτάματα ανήκαν στους κατοίκους του Συνετίου.
Με κόκκινο χρώμα αποτυπώνονται τα όρια των χωραφιών και βοσκοτόπων που χρησιμοποιούσαν μέχρι πρόσφατα οι κάτοικοι του Συνετίου.
Συμπερασματικά: η Στράτα του Απάνω Κάστρου, η ανάγκη εγκατάστασης σκοπιάς, η ανάγκη να καλλιεργηθούν μεγάλες εκτάσεις γης, μετακίνησαν πληθυσμό από το Κάτω Κάστρο προς την περιοχή του Συνετίου.
Η χωροθέτηση του χωριού σε μια άγονη φαινομενικά πλαγιά στα νότια της Γερακώνας, επίσης δεν έγινε τυχαία: Πηγές πόσιμου νερού, προφυλαγμένο περιβάλλον ανάμεσα σε δύο υψηλά βουνά, στην απόληξη του φαραγγιού που προσέφερε ευκολότερη πρόσβαση προς την θάλασσα και το άφθονο νερό των Διποταμάτων που χρησιμοποιήθηκε για πολλούς λόγους.
Και όπως λέει η ρήση των παλιών χωριανών μου:
“Κάνε σπίτι όπου χωρείς και χωράφι όπου θωρείς».
Ο Σπύρος Τσαούσης μεγάλωσε και τελείωσε το δημοτικό σχολείο στο χωριό Συνετί, MSc. Ευρωπαϊκές Σπουδές, Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών.
υ.γ. 1 Το κείμενο αυτό είναι προδημοσίευση κεφαλαίου του βιβλίου: “μὲς στὸν ἀχὸ τοῦ ποταμοῦ κι ὁ ἀχυτὸς νὰ ῥέει” που ελπίζω να ολοκληρωθεί και εκδοθεί σύντομα.
Η αναφορά του ιστορικού πλαισίου γίνεται με βάση τις ανάγκες και τους σκοπούς του συγκεκριμένου βιβλίου και δεν αποτελεί ενδελεχή ιστοριογραφία του χωριού. Φιλοδοξώ όμως να τα καταφέρω στο μέλλον, βασιζόμενος στο πλούσιο υλικό που έχει αποκαλύψει η έρευνά μου την τελευταία δεκαετία.
υ.γ. 2 Αφιερώνω την εργασία αυτή στους συγχωριανούς μου.
υ.γ. 3 Η Στράτα του Απάνω Κάστρου, αποτελεί δρόμο ιδιαίτερης ιστορικής αξίας. Δυστυχώς κάποια τμήματά του χάθηκαν οριστικά:
- Τα πρώτα 700 περίπου μέτρα (τελευταία σκαλιά της κατηφόρας από πλατεία Καΐρη μέχρι το κέντρο εστίασης Παραπόρτι) έχουν χαθεί αιώνες πριν. Μόνο το μικρό γεφύρι στο Παραπόρτι έχει μείνει να θυμίζει το πέρασμα του λιθόστρωτου δρόμου.
- Το τελευταίο τμήμα του δρόμου που έφτανε στη Βόρεια Πύλη του Επάνω Κάστρου (υπολογίζεται σε 700 – 800 μέτρα) επίσης έχει χαθεί αιώνες πριν και δυστυχώς δεν υπάρχουν ίχνη του.
- Η διάνοιξη του επαρχιακού δρόμου Χώρας – Όρμου Κορθίου, στις αρχές του 1970, κατέστρεψε 750 περίπου μέτρα από τα όρια του Συνετίου έως το ξύλινο κιόσκι στα Διποτάματα.
- Η διάνοιξη του δρόμου από τη δεξαμενή του χωριού μέχρι και τον επαρχιακό δρόμο, τη δεκαετία του 1990, κατέστρεψε άλλα 370 περίπου μέτρα.
- Περίπου 700 μέτρα διασχίζουν το χωριό του Συνετίου.
- Κάποια μικρά σημεία χάθηκαν, αφού πέρασαν ο επαρχιακός, ο δρόμος του χωριού και τελευταία αυτός του ελικοδρομίου.
Υπάρχουν όμως ακόμα και σήμερα περίπου 450 μέτρα του δρόμου που δεν αποτελούν μέρος του Andros Route No.3. Ελπίζω η δημοσίευση αυτή να βοηθήσει στην ανάδειξή τους και στη διόρθωση μιας από τις πιο ιστορικές διαδρομές της Άνδρου.
Τα τέσσερα τμήματα που παλιού λιθόστρωτου δρόμου που δεν αποτελούν μέρος του σημερινού μονοπατιού Andros Routes No 3.
Μέρος του πρώτου ανενεργού τμήματος του παλιού λιθόστρωτου δρόμου κάτω από τον επαρχιακό δρόμο.
Μέρος του πρώτου ανενεργού τμήματος του παλιού λιθόστρωτου δρόμου κάτω από τον επαρχιακό δρόμο.
Μέρος του δεύτερου ανενεργού τμήματος του παλιού λιθόστρωτου δρόμου πάνω από τον επαρχιακό δρόμο.
Μέρος του τρίτου ανενεργού τμήματος του παλιού λιθόστρωτου δρόμου στην είσοδο του χωριού.
Μέρος του τέταρτου ανενεργού τμήματος του παλιού λιθόστρωτου δρόμου όπου πάνω του έχει κτιστεί υπόστεγο.
[1] Carile, A. (1965). “Partitio terrarum imperii Romanie”. Studi Veneziani. 7: 125–305
[2] Domenico Tintoretto, 1598/1605
[3] Εκτελούσε τότε χρέη δικαστή στο βενετσιάνικο προξενικό δικαστήριο της Κωνσταντινούπολης και είχε λάβει μέρος στη Σταυροφορία και τη συνθήκη Partitio Romaniae
[4] Ε. Δωρή, Π. Βελισσαρίου, Μ. Μιχαηλίδης, Κάτω Κάστρο. Η πρώτη φάση των ανασκαφών στο βενετικό φρούριο της Χώρας Άνδρου (ιστορική εισαγωγή Δ. Ι. Πολέμη), Ανδριακά Χρονικά 34, Καΐρειος Βιβλιοθήκη, 2003
[5] Ancient History Encyclopedia https://www.ancient.eu/
[6] https://it.wikipedia.org/wiki/Dandolo_(famiglia)
[7] https://en.wikipedia.org/wiki/Dandolo
[8] Η νησίδα με το σημερινό κάστρο που ενώνεται με την καμάρα.
[9] Εκ πρώτης όψεως το Επάνω Κάστρο ιδρύθηκε επί Ενετοκρατίας. Υπάρχει όμως ανοικτό το ενδεχόμενο να ήταν βυζαντινή κτίση και να ανανεώθηκε από τους Ενετούς στα πλαίσια της ενίσχυσης της άμυνας του νησιού μετά την κατάληψη.
Ε. Δεληγιάννη – Δωρή, «Η έρευνα στο Επάνω Κάστρο της Άνδρου. Μερικές σκέψεις», Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας, 2006, Τόμος ΚΖ΄, σελ. 471 – 480
[10] Αικατερίνη Ρεβιθιάδου – Τσότσου, Λίθινες τοξωτές γέφυρες της Άνδρου, Καϊρειος Βιβλιοθήκη, 2015
[11] Δ. Π. Πασχάλης, Ιστορία της Νήσου Άνδρου, Τυπωθήτω, 2004, σελ. 135
[12] http://www.androsroutes.gr/el/androu-monopatia/notia-andros/chora-syneti-dipotamata-kohylou-upper-castle-ormos-korthiou/
[13] http://www.androsroutes.gr/el/tenth-day-ormos-korthiou-upper-castle-epano-kastro-dipotamata/
Τον Οκτώβριο του 2015 έλαβε τη διακεκριμένη ευρωπαϊκή πιστοποίηση Leading Quality Trails-Best of Europe από την Πανευρωπαϊκή Συνομοσπονδία Πεζοπορικών Συλλόγων (European Ramblers Association).
[14] ΦΕΚ 1369/Β/18-10-2001
[15] Νίκος Βασιλόπουλος, Διποτάματα – Ο δρόμος
[16] Δ. Πασχάλης «Ανδριακά Χρονικά»
[17] Νίκος Βασιλόπουλος, ΛΑΤΙΝΟΚΡΑΤΙΑ ΣΤΗΝ ΑΝΔΡΟ – ΚΑΣΤΡΑ, ΠΥΡΓΟΙ, ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ & ΦΕΟΥΔΑ, Σοφία Γαρυφάλλου 2014 σελ. 243 – 244.
[18] Επεξεργασία χάρτη, Σπύρος Τσαούσης
[19] Αικατερίνη Ρεβιθιάδου – Τσότσου, Λίθινες τοξωτές γέφυρες της Άνδρου, Καϊρειος Βιβλιοθήκη, 2015
[20] Ακτή – ακτή, παράκτια πορεία
Μπράβο στην κινηματογραφική λέσχη Άνδρο
Έβαλε κάτι πολύ ενδιαφέρον που πρέπει όλοι να την διαβάσουμε μια ωραία ιστορία για το νησί μας
Το νησί μας Και τα μονοπάτια μας έχουνε μια μεγάλη ιστορία όπως το βλέπω
Κάνοντας μία στράτα στα μονοπάτια μας είναι σα να μπαίνουμε σε έναν άλλο αιώνα και βάλε θζNy