Το άγνωστο Παλαιόκαστρο, των Γιώργου Γλυνού, Σπύρου Τσαούση

Το Παλαιόκαστρο,

Των Γιώργου Γλυνού, Σπύρου Τσαούση

 

Υπάρχει μια περιοχή του νησιού μας, πραγματική αποκάλυψη, για όποιον την επισκεφτεί. Είναι το ύψωμα του Παλαιοκάστρου, απέναντι από το χωριό Πισκοπειό.

Ένας ντόπιος θρύλος, θέλει το Πισκοπειό να ήταν παλιά χτισμένο στα «Παλιόκαστρα».

 

Συνδυάζει τόσα πολλά σημαντικά στοιχεία που θα έπρεπε να μελετηθεί από ειδικούς (αρχαιολόγους, αρχιτέκτονες, ιστορικούς κτλ.) ώστε να αναδειχθεί αναλόγως.

Ενώ η τοποθεσία αναφέρεται από τους ιστορικούς της Άνδρου¹ ως, πιθανότατα, αμυντικός περίβολος της Μέσης Βυζαντινής περιόδου², είναι απορίας άξιο πώς δεν έχει γίνει κάποια επιτόπια μελέτη από πλευράς τους. Χαρακτηριστικό της περιοχής είναι το πλούσιο οικοδομικό υλικό, το οποίο έχει στοιβαχθεί σε ψηλούς ανεμοφράχτες, που κατά τόπους υπερβαίνουν τα 4μ. Κάτι αντίστοιχο, αν και σε μικρότερη κλίμακα, παρατηρείται και στον αρχαιολογικό χώρο της Πλάκας.

Ας δούμε όμως κάποια συνοπτικά στοιχεία για τη Μέση Βυζαντινή περίοδο, για την οποία ελάχιστα γνωρίζουμε στην περίπτωση της Άνδρου:

Τον 7^ο αιώνα, το Βυζάντιο μετά από ένα μακροχρόνιο νικηφόρο πόλεμο με την Περσία, θα δει τις κτήσεις του σε Συρία, Παλαιστίνη και Αίγυπτο να καταλαμβάνονται από τους Άραβες. Η Αίγυπτος είχε υπάρξει για εκατονταετίες η σιταποθήκη του Ρωμαϊκού κράτους και η οριστική απώλειά της, μαζί με τη Συρία οδήγησε σε κοσμογονικές αλλαγές ιδίως στον ελλαδικό χώρο.

Η εμπορική δραστηριότητα με την Ανατολική Μεσόγειο έπαψε και η έλλειψη εισαγόμενων τροφίμων οδήγησε τον πληθυσμό στην αναζήτηση ενός μοντέλου παραγωγής που πλέον δε θα στηριζόταν στο εμπόριο, αλλά στην αυτάρκεια και στην παραγωγή των απολύτως απαραίτητων εφοδίων. Αυτό οδήγησε στη στροφή προς την αγροτοκτηνοτροφία και στην παρακμή των άλλοτε ακμαζουσών πόλεων που στηρίζονταν στο εμπόριο. Είναι εύλογο ότι με τη σημαντική μείωση του εμπορίου και τις λιγότερες δυνατότητες ανάπτυξης, ο πληθυσμός θα παρουσίασε αριθμητική κάμψη.

Κι ενώ το βάρος της προάσπισης του Βυζαντινού εδάφους από τις αραβικές επιδρομές είχε πέσει στη Μικρά Ασία, ο Βαλκανικός χώρος αφέθηκε σχεδόν στην τύχη του, με αλλεπάλληλες επιδρομές από Σλάβους, Αβάρους και Βουλγάρους. Ο έλεγχος του Βυζαντίου στη Ν. Ελλάδα από τον 8^ο έως το 10^ο αιώνα περιοριζόταν σε ορισμένες περιτοιχισμένες πόλεις.

Σε συνδυασμό με τις έριδες για τον αυτοκρατορικό θρόνο και την εικονομαχία, η εικόνα εγκατάλειψης στο νότιο ελλαδικό και νησιωτικό χώρο ήταν ο κανόνας. Οι Κυκλάδες, μπορεί να μην αντιμετώπισαν τις επιδρομές της Βαλκανικής, αλλά αντιμετώπιζαν τις πειρατικές επιδρομές των Αράβων, οι οποίες εντάθηκαν από τη στιγμή που καταλήφθηκε η Κρήτη (826 – 961 μ.Χ.).

Σε αυτό το πλαίσιο, η παραθαλάσσια αρχαία πόλη της Άνδρου στην Παλαιόπολη φαίνεται να εγκαταλείπεται σταδιακά περίπου τον 6^ο αιώνα. Ο κύριος όγκος του πληθυσμού φαίνεται να μετακινείται στα ενδότερα εκεί όπου μπορούσε να είναι προστατευμένος από τις θαλάσσιες επιδρομές και να είναι αυτάρκης: στην περιοχή γύρω από τη Μεσσαριά και στην περιοχή του Κορθίου.

Η πρόσφατη ανασκαφή στον Αγ. Ιωάννη Θεολόγο στο Κόρθι³ παρουσίασε μια αδιάκοπη δραστηριότητα στην περιοχή από τον 5^ο αι. έως τα  νεότερα χρόνια, καθώς και ένα δίκτυο εμπορικών σχέσεων στην περιοχή, συμβατό με το ανωτέρω ιστορικό πλαίσιο. Έτσι ενώ έχουν βρεθεί κεραμικά με προέλευση ακόμη και από τη Β. Αφρική που χρονολογούνται έως τα μέσα του 7^ου αι., εν συνεχεία τα ευρήματα της μέσης βυζαντινής περιόδου φαίνεται να προέρχονται από τα δυτικά παράλια της Μικράς Ασίας ή γενικότερα τον Αιγαιακό χώρο³.

Στη διάρκεια του 8^ου και 9^ου αιώνα η Άνδρος φαίνεται ότι αποτέλεσε έδρα Κομμερκιάριου (Βυζαντινού αξιωματούχου) ⁴, για τη συλλογή δασμών στα εμπορεύματα, προφανώς λόγω και της θέσης της στο στενό του Καφηρέα που ήταν η κύρια θαλάσσια οδός για την Κωνσταντινούπολη.

Στα χρόνια των Κομνηνών (τέλη 11ου, 12ος αι.), η Άνδρος φαίνεται να πέρασε μια νέα ακμή. Είναι βέβαιο ότι η σηροτροφία έπαιξε σημαντικό ρόλο στην επανάκαμψη του εμπορίου στο νησί και στη γενικότερη ανάπτυξή του^1,3.

Σε αυτή την περίοδο συγκαταλέγονται σημαντικά βυζαντινά μνημεία όπως οι εκκλησίες του Ταξιάρχη της Μελίδας, της Μεσσαριάς, του Υψηλού, η Παναγία Μεσαθουρίου καθώς και ο Αγ. Νικόλαος στο Κόρθι³.

Γνωρίζουμε ότι υπήρχε επισκοπή στην Άνδρο, ωστόσο όπως παρατηρεί και ο Νικ. Βασιλόπουλος², δεν υπάρχει συγκεκριμένη καταγραφή για το διοικητικό κέντρο. Οι μελετητές αποδίδουν στη Μεσσαριά («Μέσα Μεριά») το ρόλο αυτό, κυρίως λόγω του ονόματος, καθώς η περιοχή του Κορθίου φαίνεται να ονομαζόταν «Πίσω Μεριά», και η ΒΔ Άνδρος, «Όξω μεριά». Άλλωστε, υπάρχουν αρκετές περιπτώσεις άλλων νησιών, όπου παρόμοια με τη Μεσσαριά ονόματα αναφέρονται στο βυζαντινό κέντρο.

 

Το Παλαιόκαστρο στέκει στο κέντρο της περιοχής του Κορθίου με το σύνολο των χωριών να βρίσκεται σε προσιτή απόσταση. Πέρα από το βυζαντινό πόλισμα στη θέση του Κορθίου, εδώ θα πρέπει να επισημάνουμε ότι με βάση την απογραφή των Οθωμανών του 1670, τα χωριά που καταγράφονται στην περιοχή είναι το Αγρίδι (ανάμεσα σε Λαρδιά & Γιαννισαίο), το Πισκοπειό, οι Χώνες, το Ρωγό, η Καππαριά, το Βουνί, το Κοχύλου, το Αμονακλειού, η Πίσω Μεριά και οι Αμονακλειόπετρες.

Ονομασίες όπως Χώνες και Ρωγό απαντώνται και σε άλλα μέρη του Βυζαντίου (Χώναι στη Μικρά Ασία – σημ. Honaz – απ’όπου ο Νικήτας Χωνιάτης, Κάστρο των Ρωγών στην Ήπειρο), ενώ η ονομασία Αγρίδι(α) ή Γρίδια απαντάται σε αρκετά μέρη της Βυζαντινής επικράτειας.

 

Σε αντίθεση με το Πάνω Κάστρο, τo οποίο βρίσκεται στην άκρη της περιφέρειας του Κορθίου, η θέση του Παλαιοκάστρου δίνει την αίσθηση του προσιτού καταφυγίου για τον ντόπιο πληθυσμό. Η δημιουργία του Πάνω Κάστρου σε ένα λιγότερο προσιτό σημείο, είχε σκοπό κυρίως τον έλεγχο του ανατολικού θαλάσσιου δρόμου και τον κινήσεων των πειρατών, την επικοινωνία με το Κάτω Κάστρο και το Ξώμπουργο της Τήνου αλλά και τη δημιουργία της εντύπωσης της αφ’ υψηλού εποπτείας των κολλήγων του Κορθίου από τους Λατίνους φεουδάρχες.

Παράλληλα, το Παλαιόκαστρο βρίσκεται σε ένα κομβικό σημείο του άξονα Κορθίου – Μεσσαριάς. Με δεδομένο ότι αυτές υπήρξαν οι κύριες μεσοβυζαντινές οικιστικές περιοχές, το Παλαιόκαστρο έλεγχε τη μετάβαση από τη μία περιοχή στην άλλη. Είναι χαρακτηριστικό ότι η μετέπειτα Αρχοντική Στράτα¹⁰ για τη μετακίνηση των αρχόντων των Αηδονίων και της Μεσσαριάς, περνάει ακριβώς έξω από το Παλαιόκαστρο, καθώς αυτή ήταν η γρηγορότερη και ευκολότερη διαδρομή σύνδεσης, σε αντίθεση με τη διαδρομή που ανεβαίνει από τον Όρμο Κορθίου προς το Γιαννισαίο.

Ακριβώς έξω από το Παλαιόκαστρο, ξεκινούν μονοπάτια προς όλες τις κατευθύνσεις. Πέρα από τον άξονα Κορθίου – Χωνών – Πισκοπειού – Μεσσαριάς, υπάρχει μονοπάτι προς Καππαριά, Αλαμανιά, Αγ. Μαρίνα, αλλά και η «ξυλόσκαλα» που ένωνε το Πισκοπειό με τον Όρμο Κορθίου (στα βυζαντινά χρόνια Καραβοστάσι¹ – επίνειο της περιοχής του Κορθίου). Μάλιστα το σημείο όπου το μονοπάτι διέσχιζε τον πισκοπιανό ποταμό, χωρίς γεφύρι, πριν την Αγ. Παρασκευή Ρωγού, ονομάζεται «Πέραμα» (πέρασμα – συνήθως νερού). Να επισημάνουμε εδώ ότι το Καραβοστάσι του Κορθίου φαίνεται να αναφέρεται και στο θρύλο της κτίσεως της Μονής Παναχράντου από το Νικηφόρο Φωκά¹.

Τέλος, είναι άξιο αναφοράς το δίκτυο των αιμασιών γύρω από το Παλαιόκαστρο. Με εξαίρεση τη βορεινή απόκρημνη πλευρά του Παλαιοκάστρου, οι αιμασιές στη νότια πλευρά των Γερακώνων, από την Καππαριά, γύρω από το λόφο του Παλαιοκάστρου και μέχρι του Κοχύλου είναι το πιο εκτεταμένο αδιάλειπτο δίκτυο στο νησί. Ακόμη και στην αντίπερα Ράχη, οι αιμασιές διακόπτονται σε ένα μέσο υψόμετρο. Με τη δημιουργία του Πάνω Κάστρου, το δίκτυο αιμασιών της περιοχής φαίνεται να επεκτάθηκε ακόμη περισσότερο μέχρι τη Μέλισσα και την Αγία Ελεούσα, υπερβαίνοντας τις 3.000 στρ.

Αυτό το δίκτυο αιμασιών μαρτυρά την παρουσία αιώνων και τον ανθρώπινο μόχθο να μετατρέψουν τις άγονες φαινομενικά εκτάσεις σε καλλιεργήσιμη γη, συμβάλλοντας έτσι και στη συγκράτηση του εδάφους.

 

Διαδρομή προς το Παλαιόκαστρο:

 

Στο μονοπάτι από το Πισκοπειό προς το Παλαιόκαστρο, περνάς την καταπράσινη ρεματιά με τις καταπληκτικές αιμασιές και στο δρόμο για την κορυφογραμμή του Προφήτη Ηλία, περνάς κελιά και άλωνες και συναντάς κάτι μοναδικό. Τα ερείπια μιας δεκάδας ανεμόμυλων.

 

 

Στην περιοχή του Κορθίου αναπτύχθηκε ένας ξεχωριστός τύπος ανεμόμυλου, ο οριζόντιος «ταβλόμυλος» (από τις τάβλες που σχημάτιζαν τη φτερωτή του μύλου) και αποτελούσε συνδυασμό νερόμυλου και ανεμόμυλου (μηχανισμός του νερόμυλου και κινητήριος δύναμη του ανέμου). Διαθέτει ξύλινη φτερωτή η οποία βρίσκεται στο εσωτερικό του κτίσματος σε κατακόρυφο άξονα⁶.

 

 

Το εκκλησάκι του Προφήτη Ηλία παρουσιάζει εξαιρετικό ενδιαφέρον καθώς το χαρακτηριστικό κτίσιμο με τα μπουντουλούμια παραπέμπει σε αρκετά παλιά κατασκευή. Παράλληλα, το σημείο αυτό είναι αρκετά πιο εκτεθειμένο από το υπόλοιπο Παλαιόκαστρο προς την πλευρά της θάλασσας. Μετά το εκκλησάκι, το μονοπάτι της Αρχοντικής Στράτας γίνεται όλο και πιο δύσβατο και τελικά αδιάβατο. Με μεγάλο κόπο και μέσα από αιμασιές προσεγγίζεις το ύψωμα του Παλαιοκάστρου. Η απόσταση του κλειστού μονοπατιού είναι περίπου 200μ.

 

 

Μετά από ένα κλασικό αγροτικό τοπίο της ανδριώτικης υπαίθρου, αντικρίζεις κάτι εντυπωσιακό και εντελώς απροσδόκητο! Η πληθώρα οικοδομικού υλικού που έχει χρησιμοποιηθεί για το χτίσιμο των παραβολών, των τοίχων – συνόρων μεταξύ των χωραφιών, των κελιών και κυρίως των περιτειχισμένων αιμασιών, αποτελεί ένδειξη ότι αιώνες πριν σε αυτό τον τόπο, υπήρχε οργανωμένη δραστηριότητα και κτίσματα τα οποία πρόσφεραν και την αφθονία της πέτρας.

Ο συνδυασμός αυτός των περιτειχισμένων αιμασιών, των παραβολών με ύψος σχεδόν τέσσερα μέτρα και του χτισίματος στον παραστημό (το έξω μέρος) της αιμασιάς για να προφυλάσσονται τα ξαπλωτά αμπέλια από τον αέρα, δεν συναντάται αλλού στην Άνδρο.

 

 

 

 

Το Παλαιόκαστρο φαίνεται να ήταν πράγματι αμυντικός περίβολος της μέσης βυζαντινής περιόδου2, προγενέστερος του Πάνω Κάστρου του Κοχύλου. Έχουν βρεθεί πολλά κεραμικά θραύσματα και υφίστανται μαρτυρίες παλαιών ανθρώπων του Πισκοπειού που ανέφεραν ανεύρεση βυζαντινών νομισμάτων όταν έκαναν ζευγάρι (όργωναν τη γη).

Αξιοσημείωτο είναι ότι υπάρχει και δείγμα πελεκημένης πέτρας με τον αρχαίο τρόπο πάνω σε παραβολή.

 

 

Το Παλαιόκαστρο είναι το μοναδικό σημείο με πανοραμική θέα σε όλα τα χωριά της ευρύτερης περιοχής του Κορθίου (Πισκοπειό, Γιαννισσαίο, Λαρδιά, Ρωγό, Κοχύλου, Αηδόνια, Κόρθι, Μουσιώνας, Αμονακλειού, Πίσω Μεριά, Αϊπάτια, Καππαριά, Αλαμανιά, Αγ. Μαρίνα, Χώνες).

Μάλιστα, από την πλευρά της θάλασσας ανατολικά, το οχυρό ενδέχεται να μην ήταν παρά ελάχιστα αντιληπτό διότι οι ανθρώπινες παρεμβάσεις συγκεντρώνονται κυρίως νοτιοδυτικά του υψώματος και όχι στην απόληξή του. Φαίνεται να υπήρχε άμεση οπτική επαφή με τη βυζαντινή βίγλα της Αγ. Σοφίας στον Παχύκαβο³, η οποία είναι κτισμένη πάνω σε οκτάγωνο βυζαντινό πύργο – βίγλα που επόπτευε τη θαλάσσια περιοχή. Αντίστοιχο οκτάγωνο βυζαντινό πύργο έχει επισημάνει ο Νικ. Βασιλόπουλος στη θέση του Αϊ Γιάννη Κορνού⁸ πάνω από τ’ Αηδόνια με τον οποίο επίσης είχε απ’ ευθείας οπτική επαφή το Παλαιόκαστρο. Αυτές οι δύο βυζαντινές βίγλες στα βόρεια και νότια του όρμου κάλυπταν πλήρως τη θαλάσσια εποπτεία για λογαριασμό του Παλαιοκάστρου.

Στη δυτική και νότια θαλάσσια πλευρά, μπορούμε να υποθέσουμε ότι το ρόλο αυτό έπαιζε κτίσμα στη θέση του Προφήτη Ηλία στην κορυφή της Ράχης, με το οποίο υπάρχει επίσης ευθεία οπτική επαφή.

 

 

 

 

 

Η ανάμνηση του Παλαιοκάστρου έχει αρχίσει να σβήνει από τους νεότερους κατοίκους του Πισκοπειού και των γύρω χωριών. Μαζί μ’ αυτήν, τα αμπελοχώραφα και τα κτίσματα της υπαίθρου εγκαταλείπονται σταδιακά τα τελευταία χρόνια. Το μονοπάτι πρόσβασης πουρνάριασε πια, όμως ευτυχώς μέχρι ένα σημείο ακόμη περνάνε ντόπιοι με τα γαϊδουράκια τους πηγαίνοντας για τα πρόβατα.

Κανένας από τους νεότερους χάρτες δεν αναφέρει την ύπαρξή του, παρά το γεγονός ότι έχει δώσει το όνομά του στην διοικητική περιοχή πέντε χωριών, την Τοπική Κοινότητα Παλαιοκάστρου.

Πριν χαθεί οριστικά η προφορική παράδοση, καλό θα ήταν να καταγραφεί με τη χρήση πολυμέσων, όσο ακόμη ζουν άνθρωποι που θα μπορούσαν να παρέχουν χρήσιμες πληροφορίες για τα «Παλιόκαστρα». Έτσι θα βοηθούσε και τους μελλοντικούς ερευνητές για το πού ακριβώς να ψάξουν και τι να αναζητήσουν.

Ίσως ανακαλύψουμε ένα χαμένο κρίκο της Μέσης Βυζαντινής ιστορίας την οποία και γνωρίζουμε ελάχιστα. Το βέβαιο είναι ότι η θέση αλλά και στοιχεία της περιοχής δείχνουν να ταιριάζουν με το ιστορικό πλαίσιο της εποχής εκείνης.

 

Γιώργος Γλυνός – MSc. Economics, University of Essex

Σπύρος Τσαούσης – MSc. Ευρωπαϊκές Σπουδές, Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών

 

ΥΓ1: Γ.Γ.: Αφιερώνεται στη μνήμη της κας Κικής Παπαδοπούλου από το Έξω Ρωγό που μου άνοιξε τα μάτια δείχνοντας ψηλά στο βουνό και λέγοντας: «Έχει σύννεφα στα Παλιόκαστρα».

        Σ.Τ.: Από παιδί άκουγα ιστορίες για τον «Απάνω Δήμο» και τους δεσμούς των χωριών αυτών με το δικό μου. Μια πρόσφατη έρευνά μου για το Συνετί και τα Διποτάματα, με πήγε πολύ πίσω στην ιστορία της ευρύτερης περιοχής. Μοιραστήκαμε με το Γιώργο στοιχεία, επισκεφτήκαμε το Παλαιόκαστρο, κάναμε αναπαραστάσεις και τελικά το αποτέλεσμα της προσπάθειας, είναι αυτή η εργασία.

ΥΓ2: Ευχαριστούμε τον αείμνηστο Δήμαρχο Ιωάννη Γλυνό για τις πληροφορίες του, τον αρχαιολόγο Μαν. Ψαρρό για τις επιτόπιες επισημάνσεις του αλλά και την Καλλιόπη, το Χάρη, την Ειρήνη, το Νάσο, τον Πανταζή και τον Κυριάκο για την τόλμη τους και την εξαιρετική παρέα κατά την επίσκεψή μας στην περιοχή. Ευχαριστούμε τη Βιολέττα και τη Μαργαρίτα για την αμέριστη υποστήριξη και υπομονή τους.

 

Βιβλιογραφία:

1. Δημ. Ν. Πασχάλη, «Ιστορία της Νήσου άνδρου» – Τυπωθήτω – Γιώργος Δαρδανός Αθήνα 2004
2. Νικ. Βασιλόπυολος, «Βυζαντινή Άνδρος 4^ος – 13^ος αιώνας Η Βυζαντινή Άνδρος που προηγήθηκε της Λατινοκρατίας» https://androshistoria.blogspot.com/2015/04/4-13.html
3. Μαρίνα Βόγκλη, «Κεραμική από την ανασκαφή του Αγίου Ιωάννη Θεολόγου στο Κόρθι» Η Βυζαντινή Άνδρος (4^ος – 12^ος αιώνας) Νεότερα από την αρχαιολογική έρευνα και τις αποκαταστάσεις των μηνημέιων. Πρακτικά Επιστημονικής Συνάντησης – Αθήνα 20 Μαρτίου 2015 – Ανδριακά Χρονικά – 43 – Καϊρειος Βιβλιοθήκη Άνδρος 2016
4. Oikonomides, “Silk Trade and Production in Byzantium from the Sixth to the Ninth Century: The Seals of Kommerkiarioi” DOP 40 (1986), 33-53.
5. Αικατερίνη Ρεβυθιάδου – Τσότσου, Λίθινες τοξωτές γέφυρες της Άνδρου

http://www.kaireios.gr/index.php/portfolio/kaireios-biblio8hkh/diafora/li8ines-to3otes-gefyres-ths-androy

6. https://www.androstrailrace.gr/%CE%AC%CE%BD%CE%B4%CF%81%CE%BF%CF%82/%CF%83%CE%B7%CE%BC%CE%B5%CE%AF%CE%B1-%CE%B5%CE%BD%CE%B4%CE%B9%CE%B1%CF%86%CE%AD%CF%81%CE%BF%CE%BD%CF%84%CE%BF%CF%82/25-%CF%84%CE%B1%CE%B2%CE%BB%CF%8C%CE%BC%CF%85%CE%BB%CE%BF%CF%82-%CE%B5%CF%80%CE%B9%CF%83%CE%BA%CE%BF%CF%80%CE%B5%CE%AF%CE%BF%CF%85
7. Οι εικόνες αναπαραστάσεων των ταβλόμυλων είναι από το βιβλίο «ΑΝΕΜΟΜΥΛΟΙ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ ΜΑΣ», Ένα ταξίδι στον κόσμο της ανεμοκίνησης και του πολιτισμού μας (Στέλιος Μουζάκης – Στέφανος Νομικός – Γιώργος Σπέης).

https://www.e-arteon.gr/index.php?option=com_k2&view=item&id=454:%CE%91%CE%9D%CE%95%CE%9C%CE%9F%CE%9C%CE%A5%CE%9B%CE%9F%CE%99-%CE%A4%CE%9F%CE%A5-%CE%A4%CE%9F%CE%A0%CE%9F%CE%A5-%CE%9C%CE%91%CE%A3-(%CE%92%CE%B9%CE%B2%CE%BB%CE%AF%CE%BF)&Itemid=13

8. Νικ. Βασιλόπουλος Δύο Βυζαντινές Βίγλες στην περιοχή Κορθίου https://androshistoria.blogspot.com/2015/08/blog-post_29.html
9. Χάρτης 700 μ.Χ.: https://www.euratlas.net/history/europe/700/700_Southeast.html
10. Νικ. Βασιλόπουλος Το Λοξό Γεφύρι των Αηδονιών και η Αρχοντική Στράτα https://androshistoria.blogspot.com/2015/08/blog-post.html?_sm_au_=itHQrZSSjjJZQM6NML8tvK34L00HF