Μορχέλλες στην Άνδρο ; Ε ναι λοιπόν, μορχέλλες και στην Άνδρο! Μία ανακάλυψη του Ηλία Πολέμη

 


Πάνε 20 και πλέον χρόνια που συλλέγω και καταγράφω τα μανιτάρια της Άνδρου, και μορχέλλα στο νησί μας δεν είχα δει ούτε για δείγμα. Είναι αλήθεια βέβαια πως η εποχή όπου κατά κύριο λόγο έκανα τις εξορμήσεις μου για συλλογές ήταν φθινόπωρο ή χειμώνας, και λιγότερο άνοιξη, όταν κατά κανόνα εμφανίζονται αυτά τα δημοφιλή, περιζήτητα μανιτάρια. Ομολογώ δε ότι ποτέ μου δεν υπήρξα και πολύ τυχερός με την εύρεση των μορχελλών γενικότερα. Μ’ εξαίρεση την πρώτη χρονιά που δούλεψα ως πτυχιούχος τότε γεωπόνος-μυκητολόγος στην Καλαμάτα κι έκανα καταγραφή στον Ταΰγετο, όσες φορές είδα μορχέλλες ήταν παρέα με κάποιον φίλο ή φίλη (ώρα τους καλή) που με πήγαν σε κάποιο μορχελλότοπο, έως και μου τις έδειξαν!
Κάπως έτσι μου προέκυψε και φέτος να πληροφορηθώ σχετικά και να επιβεβαιώσω την ύπαρξη μορχελλών στην Άνδρο, έστω και εξ αποστάσεως. Ο φίλος, ιδρυτικό και ενεργό μέλος της ΚοινΣΕπ Άνδρος, Γιώργος Γιαννίτσης ήταν αυτός που ανακάλυψε τα μανιτάρια το Μάρτη του σωτήριου έτους 2017 κάπου στην περιοχή του Ρωγού, κοντά σ’ ελιές. Να λοιπόν που η συνεργασία μου με την ΚοινΣΕπ, στενή και γόνιμη τα τελευταία χρόνια, είχε ένα ακόμη απροσδόκητο και εξαιρετικά ενδιαφέρον αποτέλεσμα. Αμέσως έλαβα ηλεκτρονικά φωτογραφίες των μανιταριών από την αγαπητή μου Ζέφη και σύντομα ήρθαν με ταχυδρομική αποστολή τα δείγματα στο εργαστήριο Γενικής και Γεωργικής Μικροβιολογίας του ΓΠΑ. Μόλις τα είδα δεν μου έμεινε καμία αμφιβολία για την ταυτότητά τους. Επρόκειτο σαφώς για μανιτάρια του γένους Morchella, και το πιθανότερο -με βάση την αρχική εξέταση που τους έκανα και στο μικροσκόπιο- είναι πως πρόκειται για το είδος Morchella elata (=Μορχέλλα η εξέχουσα). Όσον αφορά το λόγο για τον οποίο δεν είμαι 100% σίγουρος για το είδος, αρκεί να πω, για να νη σας κουράσω, πως σήμερα που η ταξινόμηση των μανιταριών γίνεται με βάση το DNA, ανακαλύπτονται συνεχώς καινούρια είδη αυτού του γένους (και όχι μόνο), τα οποία έως πρότινος τα θεωρούσαμε ως ένα και το αυτό.

Ας ξεκινήσω με δυο λόγια γι’ αυτά τα μανιτάρια που ανήκουν στο γένος Morchella, διότι υποθέτω πως πολλές και πολλοί από εσάς δεν έχετε ξανακούσει γι’ αυτά. Ή κι αν έχετε ξανακούσει, χαρά μου θα είναι να συμβάλω ώστε να μάθετε δυο τρία πράγματα παραπάνω. Το γένος Morchella είναι ένα γένος μυκήτων που ανήκει στη μεγάλη αυτή κατηγορία (κλάση τη λέμε οι ταξινόμοι) των ασκομυκήτων, “Ascomycota” επί το επιστημονικότερον. Κάποιοι ασκομύκητες συγκαταλέγονται μεταξύ των μυκήτων που κάνουν μανιτάρια (“ασκώματα” εν προκειμένω), δηλαδή εγγενείς καρποφορίες “ορατές δια γυμνού οφθαλμού”, γι’ αυτό και τους αποκαλούμε “μακρομύκητες”. Οι ασκομύκητες επίσης χαρακτηρίζονται από το γεγονός ότι σχηματίζουν τα εγγενή τους σπόρια, τα “ασκοσπόρια” δηλαδή, εντός κλειστών κυττάρων που τα έχουμε ονομάσει “ασκούς” – απ’ όπου παίρνουν και το όνομά τους. Στους ασκομύκητες συγκαταλέγονται είδη που παράγουν τόσο υπέργεια μανιτάρια (όπως και οι μορχέλλες) όσο και υπόγεια, όπως οι πασίγνωστες σε όλες και όλους τρούφες! Κι αν οι τρούφες λογίζονται ως το “χρυσάφι της γης”, οι μορχέλλες θα ‘λεγα πως είναι… το ασήμι! Πράγματι πρόκειται για τα δεύτερα πιο ακριβά εδώδιμα μανιτάρια που κυκλοφορούν στην παγκόσμια αγορά. Θεωρούνται από τους “γκουρμέ” λάτρεις των μανιταριών ως νοστιμότατα, και σ΄αυτό θα συμφωνήσω κι εγώ. Και είναι ακριβά γιατί πολύ δύσκολα καλλιεργούνται, άρα πρέπει κανείς να τ’ αναζητήσει και να τα βρει “άγρια” ή αυτοφυή, πράγμα όχι κι εύκολο. Η εύρεση ενός μορχελλότοπου θεωρείται κάτι σαν “λαχείο” και βέβαια μεταξύ των συλλεκτών επικρατεί μεγάλη μυστικοπάθεια.

Όπως θα δείτε στις εικόνες που συνοδεύουν το κείμενό μου αυτό είναι πολύ ιδιόμορφα μανιτάρια, μοναδικά θα ‘λεγα, τόσο που αν τα δεις μια φορά δύσκολα τα μπερδεύεις με άλλα. Επίσης ιδιαίτερο γνώρισμά τους είναι πως, μ΄ ελάχιστες εξαιρέσεις, πρόσφατα επιβεβαιωμένες και στη χώρα μας, πρόκειται γι’ ανοιξιάτικα μανιτάρια που εμφανίζονται από το Φλεβάρη στα χαμηλότερα υψόμετρα, έως και τέλη Μάη στους πλέον ορεινούς βιότοπους. Υπάρχουν πολλά είδη μορχέλλας, και η ταξινόμησή τους ήταν και παραμένει μια πολύ δύσκολη υπόθεση ακόμη και για τους ειδικούς. Για τους απλούς μανιταρόφιλους συλλέκτες όμως είναι πιο βολικό, και εν πολλοίς αρκετό, να ξέρουν πως τα διακρίνουμε σε δυο μεγάλες κι εύκολα αναγνωρίσιμες κατηγορίες με βάση το χρώμα και την όψη του κυψελιδωτού άνω μέρους του μανιταριού. Έχουμε, λοιπόν, τις “ξανθιές” μορχέλλες, με κεφαλή σε χρώμα μελιού έως σκουρότερου καφέ, με ακανόνιστα διατεταγμένες κυψελίδες, και τις “σκούρες” μορχέλλες, με βαθύ καστανό, καφέ-γκρι έως τελικά σχεδόν μαύρο κεφάλι, με κυψελίδες που διατάσσονται λίγο πολύ σε παράλληλες γραμμές, σαν αυτές που βρέθηκαν στην Άνδρο. Αμφότερες έχουν κοινό γνώρισμα ότι είναι κούφιες εσωτερικά, τόσο στο πόδι όσο και στο κεφάλι, γι’ αυτό και ενδείκνυνται για γέμισμα! Επίσης, έχουν αργή ανάπτυξη, παίρνει εβδομάδες να μεγαλώσουν και να σαπίσουν αν δεν μαζευτούν. Δεν σκουληκιάζουν και δεν τις τρώνε τα ζώα (ευτυχώς!). Ακόμη, και για εμάς τους ανθρώπους, νωπές ή ανεπαρκώς μαγειρεμένες, είναι τοξικές και προκαλούν δηλητηρίαση, μετά όμως από καλό μαγείρεμα ή ψήσιμο γίνονται εντελώς άκακες, και βέβαια υπέροχος μεζές. Αποξηραίνονται δε εύκολα και διατηρούνται αρκετά χρόνια σε αεροστεγή γυάλινα βάζα.

Δυο λόγια τώρα και για τις οικολογικές τους προτιμήσεις. Οι πλέον κοινές στη χώρα μας ξανθιές, του είδους Morchella esculenta (=Μορχέλλα η εδώδιμη), απαντούν συνήθως σε όχθες ποταμιών, σε λιβάδια, κτήματα με οπωροφόρα ή σε δάση και στις παρυφές δασών πλατύφυλλων δέντρων. Όσο κι αν έχω ψάξει σε παρόμοιους βιότοπους στην Άνδρο, τέτοιες μορχέλλες δεν έχω βρει, αν και το θεωρούσα πιο πιθανό, αν βρω, να ανήκουν σε αυτό το είδος ή σε κάποιο παραπλήσιο. Οι πιο συνήθεις από τις σκούρες μορχέλλες έχουν ως αγαπημένο βιότοπο τα δάση των κωνοφόρων, πεύκα και έλατα, γι’ αυτό και το θεωρούσα δύσκολο να τις βρω στην Άνδρο όπου τέτοια δάση δεν υπάρχουν. Δεν είναι όμως σπάνιο να βρούμε σκούρες μορχέλλες και σε εντελώς διαφορετικά περιβάλλοντα, όπως σε μέρη όπου εναποτίθεται είτε καίγεται ξυλεία, σε διαταραγμένα-σκαμμένα εδάφη, ορισμένες φορές και με πλατύφυλλα δέντρα. Άλλο χαρακτηριστικό τους είναι ότι τους αρέσουν τα ασβεστώδη εδάφη, και τέτοια εδάφη σπανίζουν στην Άνδρο.
Οι μορχέλλες εν γένει είναι κοινά μανιτάρια τόσο στην ηπειρωτική Ελλάδα όσο και στα νησιά του ανατολικού Αιγαίου, αλλά απ’ όσο ξέρω στις Κυκλάδες δεν έχουν καταγραφεί ως τώρα. Αυτό μου το επιβεβαιώνει και ο Παριανός μου φίλος και εξέχων μελετητής των μανιταριών του νησιού του Λίνος Κόττης. Ως φαγώσιμα μανιτάρια δε είναι γνωστά από πολύ παλιά, και σ΄αυτό συνηγορεί το γεγονός ότι έχουν πολλές τοπικές ονομασίες όπως: “μουρτσέκια”, “αρτζιμπούρτζια”, “τσαβούζια”, “κουκουμέλες”, “κοιλιές” κ.α. Πρόσφατα δε έμαθα από τον κύριο Κώστα Κουτρώτσιο, πατέρα του φίλου-συνεργάτη Γιώργου και της “Ανδριώτισσας” πλέον Πέλλας, μια ωραία λαϊκή ρήση από τα μέρη της Κοζάνης. Όταν σε δουν με κουρασμένα μάτια που έχουν μαύρους κύκλους, σου λένε “μουρτσέκια έμασες;”. Κοινώς για να βρεις και να μαζέψεις μορχέλλες… σου βγαίνουν τα μάτια!
Και μέρες που έρχονται, να σας πω κι ένα μυστικό της κουζίνας που πέρσι το ανακάλυψα, αν και είχα διαβάσει πως ήταν γνωστό σε ορισμένες περιοχές της χώρας μας όπου μαζεύουν παραδοσιακά μορχέλλες. Ψιλοκομμένες γίνονται εξαιρετικό συμπλήρωμα στη γέμιση του αρνιού, δηλαδή του “λαμπριάτη”!
Ευχαριστώ πολύ τον Γιώργο Γιαννίτση και τη Ζέφη Σορώτου για τη χαρά που μου έδωσαν με αυτό το αναπάντεχο εύρημα.
Καλό Πάσχα σε όλες κι όλους
Η.Π.
5 Απρίλη 2017