Αλέξανδρου Μαβή: Η εντεινόμενη τραγωδία των κοινών, η περίπτωση της εκμίσθωσης των παραλιών

Πέρασε σχεδόν μισός αιώνας από το πολυδιαβασμένο και συζητημένο κείμενο του Garrett Hardin “Η τραγωδία των κοινών” και, όπως άλλωστε συμβαίνει πάντα με καίριες βυθοσκοπήσεις της δυστυχώς απαράλλαχτης ανθρώπινης φύσης, τα ζητήματα που θέτει είναι πιο επίκαιρα από ποτέ. Το βασικό θέμα που επισημαίνει ο συγγραφέας είναι ότι ενεργώντας ο καθένας χωριστά για  ίδιον όφελος κατατρώει τους κοινούς πόρους. Κατά τη διάρκεια των δεκαετιών που μεσολάβησαν και κυρίως αυτών που ακολούθησαν την ολοκληρωτική επικράτηση των κανόνων της αγοράς, τα κοινά έχουν υποστεί μια πρωτοφανή συρρίκνωση τόσο στην πραγματικότητα, όσο και στο φαντασιακό των περισσοτέρων των οποίων ο βίος καθορίζεται από μια συνεχή αναζήτηση ατομικής οικονομικής εξασφάλισης.

Το γεγονός ότι ακόμη και πόροι όπως το νερό ιδιωτικοποιόυνται δείχνει που οδηγεί αυτός ο φαύλος κύκλος, στο να μη μπορεί τίποτε να βρίσκεται εκτος της σφαίρας του χρήματος, κανείς μη κατέχων να μπορεί να ζήσει. Το να έχεις έχει γίνει πιο σημαντικό από το να είσαι. Η πραγματικότητα αυτή εκτός από τις κοινωνικές της διαστάσεις έχει πλέον καταστεί σαφές ότι δεν είναι βιώσιμη καθώς οι πόροι χωρις την προστασία που θα τους εξασφάλιζε η αίσθηση του ότι ανήκουν σε όλους, βαίνουν προς υποβάθμιση, εξάντληση ή καταστροφή. Οι μόνοι νόμοι που εφαρμόζονται στην πράξη είναι αυτοί που προστατεύουν την ιδιωτική περιουσία, η πραγματική ουσία αφήνεται στη μοίρα της. Ένα μικρό παράδειγμα αποτελεί η κραυγαλαία δυσαναλογία μεταξύ της αντιμετώπισης της απώλειας κάποιου αγοραίου αγαθού από τη μία και ενός δάσους ή ενός τοπίου ή μιας παραλίας από την άλλη, από την κοινή γνώμη αλλά δυστυχώς πολύ συχνά και από τη δικαιοσύνη.

Οι παραλίες είναι ένας κατ εξοχήν κοινός πόρος όπως περιγράφεται στη διεθνή και εθνική νομοθεσία. Ας εξετάσουμε για παράδειγμα μια πρόσφατη εξέλιξη στα νησιά και αλλού που αφορά την εκμίσθωση τους . Οι παραλίες χαρακτηρίζονται από πολλές  ιδιαιτερότητες λόγω των οποίων είναι πόλος έλξης αλλά και επίσης τελούν υπό καθεστώς προστασίας. Αποτελούν δυναμικά συστήματα όπου συνήθως εκβάλλουν χείμαροι ή ποτάμια που μεταφέρουν φερτά υλικά προς τη θάλασσα. Τα υλικά αυτά αναπληρώνουν τη διάβρωση από τη θάλασσα διατηρώντας τις. Τις περισσότερες φορές βρίσκουμε αμμοθίνες και μικρούς υγρότοπους, σημαντικά και ευαίσθητα οικοσυστήματα που αποτελούν ενδιαιτήματα απειλούμενων ειδών. Η ανοικοδόμηση κοντα σε αυτές και η μετατροπή μέρους τους σε δρόμους ασκούν τεράστιες πιέσεις εντείνοντας τη διάβρωση, υποβαθμίζοντας τα οικοσυστήματα αλλά και την εικόνα τους στα μάτια μας. Χαρακτηριστικά παραδείγματα όπου η παραλία μειώνεται σε εύρος και αποκαλύπτονται βράχια που την καθιστούν λιγότερο ελκυστική έως ότου την εξαφανίσουν εντελώς έχουμε και στην Άνδρο (Γιάλια, Μπατσί).

Σα να μην έφταναν όλα αυτά,τα τελευταία χρόνια παρατηρείται κατά κόρον και στην Άνδρο ολοένα περισσότερες παραλίες να κατακλύζονται από ξαπλώστρες, παράγκες, ομπρέλλες και τα συναφή. Η εξέλιξη αυτή ακολούθησε την εκχώρηση των αρμοδιοτήτων από την κεντρική διοίκηση στους δήμους, οι οποίοι αναζητώντας διακαώς έσοδα προχώρησαν και συνεχίζουν να προχωρούν στις δικές τους εκποιήσεις. Η προστασία ενός κοινού αγαθού, ενος αγαθού που στην προκείμενη περίπτωση η ιδιαίτερη αξία του το καθιστά όχι απλώς εθνικό αλλά διεθνή πόρο, δη στις Κυκλάδες, όφειλε να ανέβει και όχι να κατέβει επίπεδο. Περισσότερο από έναν αιώνα πριν, στην Αμερική, ο John Muir που είχε πρωτοστατήσει στη δημιουργία του εθνικού πάρκου της Σιέρρα Νεβάδα έκανε έναν δεύτερο αγώνα ώστε διοικητικά να υπαχθεί στην Ομοσπονδιακή Κυβέρνηση και όχι στην πολιτεία της Καλιφόρνια. Είχε επισημάνει από τότε ότι ο κίνδυνος εμπορευματοποίησης και διαπλοκής μέσω πελατειακών σχέσεων εντείνεται όταν οι αρμοδιότητες προστασίας πηγαίνουν προς τα κάτω. Το αποτέλεσμα στα καθ ημάς είναι να έχει προκύψει μια κακέκτυπη μυκονοποίηση, να μοιάζουν όλες οι παραλίες με κάτι άλλο από ότι είναι και να είναι ίδιες μεταξύ τους.  Αφήνοντας προς το παρόν κατά μέρος το κατα πόσο στέκει να είναι η μυκονοποίηση το πρότυπο στο Αιγαίο, θα προσπαθήσω να τεκμηριώσω το επίθετο “κακέκτυπη”.
Η Μύκονος έχοντας παραχωρήσει γη και ύδωρ (που μάλιστα δεν έχει) και με τεράστιο τίμημα σε περιβαλλοντικό και κοινωνικό επίπεδο έχει πετύχει τουλάχιστον μέχρι τώρα στον οικονομικό τομέα. Αυτό που πουλάει η Μύκονος έιναι ένα image, ένα προφίλ με ένα γκλαμουράτο εξώφυλλο που στοχεύει σε ένα συγκεκριμένο κοινό με συγκεκριμένες προτιμήσεις και προτεραιότητες.
Το φαντασιακό των επισκεπτών της δεν αναζητά φύση και για αυτό το λόγο ανέχεται τις παράπλευρες απώλειες στο φυσικό περιβάλλον που συνεπάγεται αυτού του τύπου η ανάπτυξη. Όταν πάνω απ’όλα σε ενδιαφέρει τι φοράνε ή δε φοράνε οι άλλοι , τι θα βρεις στα μαγαζιά και η διεθνής κουζίνα η θάλασσα είναι μόνο το φόντο.

Το να προσπαθεί λοιπόν κάθε τόπος να ορίσει την ταυτότητά του πανομοιοτύπως, μιμούμενος ξένα πρότυπα δημιουργεί κακέκτυπα που συνακόλουθα δεν πρόκειται να αποδόσουν ούτε καν οικονομικά. Αντιθέτως η εξέλιξη αυτή θα έχει και στον οικονομικό τομέα δυσμενείς επιπτώσεις για νησιά σα την Άνδρο.  Είναι κοινώς αποδεκτό ότι το συγκριτικό πλεονέκτημα του νησιού είναι η σχετικά καλή κατάσταση του φυσικού του περιβάλλοντος έτσι όπως αυτό συνδιαμορφώθηκε επί αιώνες με τα έργα του ανθρώπου πριν την εποχή της μπουλντόζας. Οι εναλλακτικές μορφές τουρισμού με προεξέχοντα τον πεζοπορικό τουρισμό και τις αξιέπαινες προσπάθειες που γίνονται για την καλλιέργειά του δείχνουν πια ξεκάθαρα το δρόμο όσο αφορά το τουριστικό προφίλ της Άνδρου. Το νησί διαθέτει ποικιλία τοπίων, χρωμάτων και φύσης. Κάθε κίνηση που γίνεται που εξομοιώνει και ισοπεδώνει αυτές τις ιδιαιτερότητες αποτελεί υποβάθμιση. Μια ομάδα περιπατητών που φτάνει σε μια παραλία θεωρεί προσόν τη φυσική της κατάσταση και όχι το μπαρ…Για να μή μιλήσω για την ηχορύπανση. Το να βλέπεις ή όχι, το να ακούς ή όχι δεν είναι αντίστοιχες μεταξύ τους έννοιες που υπόκεινται σε υποκειμενική θεώρηση. Δεν μπορείς να μη βλέπεις και να μην ακούς αν δεν θέλεις, πρέπει είτε να φύγεις είτε να ανεχθείς κάτι που σου επιβάλλεται. Ο καθένας έχει το δικαίωμα να προβάλλει τη δική του φαντασία σε ένα καμβά όπου πριν δεν έχει ζωγραφίσει, ή σε αυτή την περίπτωση σταμπάρει, κάποιος άλλος. Αυτό αναζητούν οι κάτοικοι των πόλεων που έρχονται σε μέρη σα την Άνδρο. Η τάση να τα κάνουμε όλα ίδια παρασύρει τώρα και τις παραλίες. Είναι επείγον να ανοίξει μια ευρεία συζήτηση για το θέμα αυτό ώστε να προκύψει μια ολιστική πολιτική που θα αποφασίσει το αν, το πόσες, το που και κυρίως το γιατί θέλουμε να εξελιχθούν έτσι οι παραλίες μας. Η συζήτηση αυτή έχει ήδη αρχίσει σε γειτονικά νησιά.
Η φωτογραφία είναι από τη Νέα Μάκρη όπου αναζήτησα πρόσφατα κάποιες παιδικές αναμνήσεις και έμεινα έκπληκτος. Η πινακίδα γράφει “απαγορεύεται η κατανάλωση εξωτερικών προϊόντων εντος του καταστήματος”.  Όλα ένα μαγαζάκι λοιπόν, αρκεί να είναι δικό μας και όχι άλλων ξένων,κακών και μεγάλων συμφερόντων…

Ο λόγος που οδεύουμε σε αυτόν τον αυτοκαταστροφικό κατήφορο είναι λοιπόν γιατί νομίζουμε ότι προοδεύουμε αυξάνοντας προσωρινά τις οικονομικές μας δυνατότητες. Ένας τρόπος να το συνειδητοποιήσουμε είναι να δούμε την κρίση μέσα από την αλληγορική ιστορία του Χότζα με τη χύτρα όπου ο ήρωας δανείζεται επανειλημμένα τη χύτρα του γείτονα επιστρέφοντάς του κάθε φορά μαζί με τη χύτρα ένα κατσαρολάκι. Στην απορία του γείτονα ο Χότζας αντιτείνει ότι η χύτρα ήταν γκαστρωμένη και συνεπώς ο γείτονας δικαιούται ως ιδιοκτήτης τα γεννήματα. Ο γείτονας καθότι οφελούμενος αποδέχεται τον παραλογισμό μαζί με τα κατσαρολάκια. Μια των ημερών ο Χότζας άργησε να επιστρέψει τη χύτρα και στην απαίτηση του γείτονα απάντησε πως η χύτρα πέθανε. Ο γείτονας εξανέστη για να εισπράξει την αφοπλιστική απάντηση πως ότι γεννάει πεθαίνει… Ο παραλογισμός τώρα δεν τον συνέφερε αλλά δεν μπορούσε παρά να τον αποδεχτεί.
Όταν λοιπόν αποδεχόμαστε κάτι που δεν είναι σωστό σε εύρος κοινωνικό και βάθος χρονικό επειδή μας συμφέρει βραχυπρόθεσμα αργά ή γρήγορα θα αντιμετωπίσουμε το θάνατο της χύτρας όπως άλλωστε συμβαίνει παντού γύρω μας. Πολλά δε από αυτά που πεθαίνουν είναι αναντικατάστατα.